Criminele bendes verdienen grof geld aan plastic afval

Als je je probeert voor te stellen hoe de georganiseerde misdaad in Zuidoost-Azië er ongeveer uitziet, denk je misschien vooral aan methlabs, mensensmokkelaars en de handel in bedreigde diersoorten. Maar de laatste tijd circuleert er volgens de politie ook totaal iets anders in de onderwereld: plastic afval.

Volgens Interpol wordt er vaker dan ooit geprobeerd om recyclebaar plastic vanuit rijke landen naar Zuidoost-Azië te smokkelen. Er zou een groeiende business zijn om plastic te laten verdwijnen in stortplaatsen en verbrandingsovens in de hele regio. Het is lastig in te schatten hoeveel geld er precies in omgaat, maar als het ook maar in de buurt komt van de handel in e-waste, zou het om honderden miljoenen of zelfs miljarden kunnen gaan.

Het is niet zo dat deze criminelen vooral hun steentje willen bijdragen aan een schonere wereld – althans, dat weet je natuurlijk nooit, maar het is niet de voornaamste reden. In 2018 werd de wereldwijde recyclemarkt verstoord omdat China een importverbod op plastic instelde, waardoor er ineens gigantisch veel ongewenste plastic meuk van rijke landen naar ontwikkelingslanden ging. Dus ook naar Zuidoost-Azië, waar het voor een belangrijk deel illegaal verhandeld zou worden.

“Afval smokkelen is erg ingewikkeld geworden,” zegt Patricia Grollet, coördinator op de afdeling vervuilingsmisdaad bij Interpol. “Daarom is er ook zoveel georganiseerde misdaad bij betrokken: de verfijndheid die erbij komt kijken is die van een criminele onderneming.”

En Grollet denkt dat het alleen maar erger wordt, omdat er sinds januari nieuwe restricties zijn op de wereldwijde handel in plastic.

Volgens Our World in Data is bijna de helft van al het plastic dat ooit geproduceerd is in de afgelopen twintig jaar gemaakt, en slechts ongeveer een vijfde daarvan wordt gerecycled. De rest eindigt in stortplaatsen, verbrandingsovens en steeds vaker in de oceaan, waar het een bedreiging vormt voor het zeeleven en bijdraagt aan de welbekende plasticsoep.

Recyclen is vrij duur, dus rijke landen hebben dat altijd grotendeels uitbesteed aan landen waar het goedkoper kon. Ze leunden daarbij sterk op China, dat ongeveer de helft van hun plastic zooi opnam. Maar toen het land meer bleek te ontvangen dan het daadwerkelijk kon recyclen, besloot China op de rem te trappen: er geldt nu een importverbod op nagenoeg alle soorten plastic.

“Ze hebben zulke strikte beperkingen ingesteld dat je er nauwelijks aan kunt voldoen,” zegt Eirik Lindebjerg, manager plasticbeleid van het Wereld Natuur Fonds. “In de praktijk komt het eigenlijk neer op een algeheel verbod.”

Ineens waren er miljoenen tonnen aan plastic dat nergens heen kon – en dus werd het maar naar Zuidoost-Azië gebracht. Het kwam in Thailand, Indonesië, Maleisië en de Filipijnen terecht, landen die al wat recyclingcapaciteit hadden en die wilden uitbreiden. Maar het werd al snel duidelijk dat ze veel meer binnenkregen dan ze op een legale manier konden recyclen, laat staan dat ze dat milieuvriendelijk konden doen.

Er dook plastic afval op in bossen, velden en andere geïmproviseerde stortplaatsen. Niemand wist waar het vandaan kwam en hoe het daar was beland.

Een plek die veel in het nieuws kwam was Pulau Indah, dat in het Maleis ‘prachtig eiland’ betekent. Het eiland ligt naast Port Klang, de op een na grootste haven van Zuidoost-Azië. In 2018 demonstreerden bewoners tegen de vervuiling van illegale recyclingbedrijven die ineens overal opdoken.

Heng Kiah Chun, een actievoerder van Greenpeace Maleisië, ging er op bezoek met een team onderzoekers. Ze vonden plastic afvalbergen die van niemand leken te zijn. Illegale fabrieken recycleden wat ze konden, en wat overbleef verstopten ze in verlaten gebouwen of verbrandden ze op afgelegen autowegen.

“We vonden plastic afval uit Duitsland, Engeland, de Verenigde Staten, Nieuw-Zeeland en ga zo maar door,” zegt Heng. “Sinds 2018 heb ik journalisten uit talloze landen hiernaartoe gebracht, en ze herkenden allemaal plastic uit hun eigen land.”

En zo waren er meer acties rondom Port Klang. Sommige bewoners hadden de indruk dat de illegale fabrieken beschermd werden door een mysterieus opperwezen genaamd ‘Datuk’.

Rond deze tijd werd Interpol benaderd door de politie uit een aantal exportlanden. Ze hadden gezien dat er iets niet helemaal pluis was in de plastic-business. Er werden documenten vervalst en in containers waar eigenlijk plastic hoorde te zitten dat makkelijk gerecycled kon worden, zat in werkelijkheid rommel als mondkapjes en condooms.

Een Europees bedrijf stuurde dertien containers met plastic naar Maleisië, zonder daar toestemming voor te hebben gevraagd. Dat ging in tegen het Verdrag van Bazel, een internationale overeenkomst met het doel om afval goed te verwerken.

Dat kon nog worden weggezet als ongelukkig incident of klein vergrijp, maar toen Grollet en haar team de gegevens van veertig land doorploegden, ontdekten ze een patroon. De illegale zendingen waren helemaal geen ongelukjes, maar werden strak gecoördineerd.

Mensen waren niet zozeer met papieren aan het sjoemelen, maar maakten gebruik van de drukste havens van Zuidoost-Azië – in de hoop de douane te ontlopen. Ze gebruikten speciale economische zones en wasten hun geld wit.

“Zoiets moet strak georganiseerd worden, van begin tot einde,” zegt Grollet. “De manier waarop deze toeleveringsketen in elkaar zit, laat zien dat er sprake is van georganiseerde misdaad.”

Grollet wil geen namen noemen van bendes of netwerken. Maar het zijn volgens haar “zowel individuen als groepen” die zich hier schuldig aan maken.

Soms heeft het iets weg van traditionele misdaadgroepen, zoals maffia of kartels, die de volledige keten beheersen – dus van het verzamelen tot het wegwerken. Andere zijn wat opportunistischer en proberen de zwakke plekken in de toeleveringsketen uit te buiten.

Zuidoost-Aziatische landen beginnen langzamerhand in te grijpen. Vietnam en Thailand hebben allebei aangegeven de invoer van plastic schroot te willen verbieden. Maleisië zou meer dan tweehonderd containers met plastic afval terug hebben gestuurd naar de landen van herkomst.

Toen Canada weigerde om 69 containers terug te nemen van de Filipijnen, dreigde president Rodrigo Duterte dat hij ze bij de ambassade zou laten dumpen. Daarna ging Canada toch overstag.

In Zuidoost-Azië is de invoer van plastic afval inmiddels sterk gedaald – althans, voor zover de douane dat bij heeft kunnen houden. Bij de politie vraagt men zich af of het probleem zich nu niet vooral onder de radar afspeelt. De afname in verhandeld plastic “kan er ook op wijzen dat de afvalhandel nu deels uit het zicht plaatsvindt,” aldus een document van de Werelddouaneorganisatie.

De legale handel wordt ondertussen steeds krapper. Sinds 1 januari zijn er nieuwe amendementen aan het Verdrag van Basel van kracht, die zijn goedgekeurd door 187 landen. Deze amendementen staan nog wel toe dat deze landen in plastic mogen handelen, maar alleen onder bepaalde voorwaarden. Exportbedrijven moeten bijvoorbeeld beter kunnen bewijzen dat zendingen veilig beheerd zullen worden bij het eindpunt, en landen die plastic importeren moeten hun toestemming geven.

“Daardoor kan Maleisië ook gewoon nee zeggen,” zegt Lindebjerg van het Wereld Natuur Fonds. “Maar het is zeker nog niet waterproof.”

Interpol verwacht dat misdaadgroepen hierdoor hun focus zullen verleggen naar landen als Laos en Myanmar, die zelfs nog minder recyclingcapaciteit dan hun buurlanden hebben. Of dat ze het zelfs in Afrika gaan proberen.

“We moeten de netwerken beter in kaart krijgen,” zegt Grollet. “Het zou optimistisch zijn om te zeggen dat we alles onder controle hebben.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE World News.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.