Is het een goed idee om studeren gratis te maken?

Bijna alle partijen willen het onzalige sociaal leenstelsel afschaffen en terug naar een vorm van de basisbeurs. Bijna alle partijen, want de VVD van Mark Rutte blijft heldhaftig weerstand bieden tegen een toegankelijk onderwijsstelsel. Toch is er geen enkele zittende partij die zich hard maakt voor hoger onderwijs dat helemaal gratis is. Nieuwe partijen BIJ1 en Volt zijn wél voor afschaffing van het wettelijk collegeld, bovenop het invoeren van een basisbeurs. De grote vraag: is het afschaffen van het collegegeld een goed idee? 

Gratis studeren is een idee dat in ieder geval lekker klinkt. Als je, zoals ik, een aanhanger bent van het Bildungsideaal zou dit hele stuk bovendien niet geschreven hoeven te worden. Bildung gaat uit van de inherente waarde van onderwijs. Studeren is niet een middel om een beroepsbevolking op te leiden of een kenniseconomie in stand te houden, maar om mensen te vormen tot zelfstandige, vrije persoonlijkheden met gevoel voor geschiedenis en cultuur. Maximale ontplooiing, kortom. De uitvinder van Bildung, de Duitse diplomaat Wilhelm von Humboldt, zag het bij uitstek als een ideaal voor de elite, maar persoonlijk zie ik geen reden waarom het niet gedemocratiseerd zou worden. Het zou iedereen gegund moeten worden om zich een paar jaar lang te verdiepen in -bijvoorbeeld- de genderverhoudingen in de hoofse ridderroman of het lijnenspel in de etsen van Rembrandt.

Het idee dat studeren goed voor je is, wordt bovendien gestaafd door de wetenschap. Hoger opgeleiden zijn over het algemeen gelukkiger, zo bleek uit een recent onderzoek van het CBS. Dat veel geld lenen voor je studie slecht voor je is, is ook bewezen. Studenten die geld lenen zijn vaker extreem vermoeid, emotioneel uitgeput en bezorgd over burn-outs. Eén en één is twee, hoe goedkoper het is om te studeren, hoe beter. 

Wie hierover begint kan bij de gemiddelde bekrompen polderpoliticus helaas op wat tegengas rekenen: “Bildung mijn reet! Studeren gratis maken, weet je wel wat dat kost?!” zal die waarschijnlijk zeggen. Gelukkig weet het Centraal Planbureau exact wat dat kost. Dit orgaan is verantwoordelijk voor het doorrekenen van de plannen van de zittende politieke partijen, maar deed ook onderzoek naar allerlei hypothetische ideeën voor het onderwijs in de studie “Kansrijk onderwijsbeleid” (2020). Het verlagen van het collegegeld naar nul euro zou de staat 1,4 miljard kosten. Bovendien zouden er 4,3 procent meer mensen gaan studeren, waardoor er een zogenaamd “tweede orde gedragseffect” bovenop komt van 295 miljoen euro. Studenten zouden door het plan bovendien “minder een prikkel” hebben om snel te studeren. Een natte droom voor de Bildungsadept, een nachtmerrie voor mensen met een boekhoudersmentaliteit. 

Hoe dan ook, 1,4 miljard plus nog wat honderden miljoenen klinkt als veel geld. Toch stelt het op de totale onderwijsbegroting helemaal niet zoveel voor. In 2019 bedroegen de totale uitgaven aan onderwijs zo’n 42 miljard euro, waarvan het MBO, HBO, en WO goed zijn voor ongeveer 9 miljard. Daar kan dus best nog wat bij, zeker als je bedenkt dat er 4,3 miljard aan leningen is uitgekeerd aan de KLM, waarvan je maar moet afwachten of het ooit weer terugkomt. Ook lukt het de VVD bijvoorbeeld om 2,6 miljard vrij te maken voor defensie in hun verkiezingsprogramma. Je zou kunnen beredeneren dat al dat dure oorlogvoeren niemand verder helpt. Soldaten kunnen bovendien prima “pang pang” roepen tijdens een oefening in plaats van kogels te gebruiken die zijn betaald van onze belastingcenten. Het invoeren van een vleestaks alleen al zou de kosten van het afgeschafte collegegeld grotendeels kunnen dekken. Het is dus maar net waar je prioriteiten liggen. 

Wat je wél zou kunnen inbrengen tegen het afschaffen van het collegegeld is dat er efficiëntere maatregelen zijn. Het her-invoeren van de basisbeurs bijvoorbeeld. Dat zou 1 miljard euro kosten, waarbij 4,7 procent meer mensen zouden gaan studeren. Het bij-effect is dat er waarschijnlijk minder geleend zou worden. Het is dus logisch dat partijen eerder voor dit idee kiezen. Maar waarom zou je kiezen? 

Er zijn allerlei theoretische voors en tegens, maar het is niet zo dat gratis studeren een utopie is die nog nooit in de praktijk is gebracht. In veel Scandinavische landen is studeren ook nu al gratis. Denemarken bijvoorbeeld, dat het meest vergelijkbaar is met Nederland: plat, dichtbevolkt en met ongeveer hetzelfde BBP per hoofd. Ik bel even met Mike Gudbergsen, een Deense politicologiestudent en persvoorlichter van de Danske Studerendes Faellesrad. De DSF is de nationale studentenunie van Denemarken: ze vertegenwoordigen 170.000 studenten op het vlak van onderwijsbeleid. 

Mike is positief over gratis studeren. “Het is geweldig, het is erg belangrijk voor ons in Denemarken om een gratis onderwijssysteem te hebben. Dat minimaliseert structurele barrières voor mensen om te gaan studeren. Financieel, sociaal en cultureel.” In Denemarken is er geen collegegeld, en krijg je maandelijks 6300 kronen (zo’n 621 euro) van de overheid, wat het dubbele is van de basisbeurs die we in Nederland kenden (308,60 euro). Wel moet je natuurlijk aan de ingangseisen voldoen en zijn er bij sommige studies een beperkt aantal plaatsen. 

Eén van de grote bezwaren tegen gratis studeren is dat mensen dan langer over hun studie doen. Dat is niet geheel ongegrond. Demissionair premier Mark Rutte (één van de mensen achter het leenstelsel) deed in de jaren tachtig en negentig bijvoorbeeld acht jaar over zijn studie geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Ook in Denemarken was er discussie over studenten die lang over hun studie doen. “Nu hebben ze prikkels in het systeem gebouwd om sneller te studeren. Je krijgt maar zes jaar een beurs. Bij ons duurt een studie vijf jaar, dus je kunt er 1 jaar langer over doen, als je bijvoorbeeld na het eerste jaar van studie wilt wisselen of als je om een andere reden vertraging hebt.” 

Als ik vraag of dat dan allemaal niet heel duur is, antwoordt Mike: “Ja, dat kost wel geld, maar het is welbesteed geld. Daardoor stijgt het opleidingsniveau van de hele Deense samenleving, en dat betaalt zich terug, ook financieel gezien.” Volgens Mike studeren er nu veel mensen die anders nooit zouden kunnen studeren. Toch is er net als in Nederland toenemende stress en eenzaamheid onder studenten. “Maar,” zegt Mike, “Ik denk niet dat het zou helpen als er ook nog financiële instabiliteit was.”