Een chirurg is geen vliegtuig

Een paar jaar geleden was ik in een kringloopwinkel en kocht ik voor een paar euro een roestig ijzeren kunstwerkje. Het was een beeldje van een robot die met twee spijkers een andere robot op een operatietafel aan het opereren is. Ik besloot het beeldje aan mijn vader te geven; hij is chirurg. Dat de chirurgen als robots waren afgebeeld vond ik al helemaal toepasselijk. Het beeldje is een perfecte representatie van de manier waarop wij in Nederland naar onze chirurgen kijken: als machines.

Dat beeld werd een maand geleden weer bevestigd toen nrc.next dat weekend "Chirurg beseft eigen fouten niet" op de voorpagina gooide. Er was een nieuw onderzoek gepresenteerd in het AMC in Amsterdam. "In driekwart van de gevallen weten chirurgen en het operatiekamerpersoneel direct na de operatie niet meer dat er kleine dingen zijn fout gegaan," was de eerste zin van het artikel. En daarmee was het idee van een zwarte doos in de operatiekamer weer terug in de media.

Vier jaar geleden werd het idee van een black box in de operatiekamer geïntroduceerd door een initiatiefgroep onder leiding van Martijn Kriens, die met zijn 'medical data recorder' de processen in de operatiekamer wilden verbeteren door objectieve data op te slaan. Net als in de luchtvaart, zou er dan in het geval dat er iets misging teruggeluisterd en gekeken kunnen worden om te kijken wat er precies fout ging en belangrijker, hoe dit in de toekomst voorkomen zou kunnen worden. De technologie was er destijds klaar voor, de zorg nog niet. In hetzelfde jaar schreef Trouw een artikel waarin het de ongevallen in de zorg en de luchtvaart met elkaar vergeleek. Er zouden jaarlijks 1735 mensen onnodig overlijden in ziekenhuizen. Dit was het equivalent van tien volle Boeings 737's en had voorkomen kunnen worden door een zwarte doos zoals ze die ook in alle cockpits hebben.

Grantcharov, de hoofdauteur van het onderzoek dat werd aangehaald in het artikel, stelde dat met een zwarte doos chirurgen veel meer van hun fouten zouden kunnen leren. Het was tijd voor een cultuuromslag, stelde hij. "Artsen willen altijd onfeilbaar zijn, maar iedereen maakt fouten, ook chirurgen. En juist van die fouten zou geleerd kunnen worden." Ook hij maakte de vergelijking met de luchtvaart; de zwarte doos heeft het beter en veiliger gemaakt, waarom zou het niet hetzelfde kunnen doen voor de zorg? De vraag is alleen of de zwarte doos en de introductie van data in de operatiekamer wel het verwachte effect zullen hebben. Er wordt namelijk voorbijgegaan aan de negatieve impact die de zwarte doos kan hebben op de processen in de operatiekamer.

De zwarte doos zal een impact op de chirurg als mens hebben. Maar wij kunnen onze chirurgen niet meer zien als mensen. De chirurg moet voldoen aan de perfectie die de hele samenleving van hem eist. We kunnen ons niet voorstellen dat een chirurg 's avonds naar huis gaat, op de bank Netflix kijkt en in slaap sukkelt. We kunnen ons niet voorstellen dat de chirurg geen zin heeft om 's ochtends te gaan werken of dat hij baalt als hij naar het ziekenhuis moet voor een operatie op een feestdag. We kunnen ons niet voorstellen dat een chirurg flauwe grapjes maakt over een nier die er raar uit ziet. Hoewel veel mensen, waaronder Grantcharov, denken dat de chirurg te arrogant is om zijn eigen fouten in te zien, is het probleem niet zozeer dat de chirurg zichzelf als onfeilbaar ziet, maar dat juist dat wij, de samenleving en de patiënten, dat zo zien.

Hierdoor is in de eenentwintigste eeuw de status van de chirurg net zo klinisch en steriel als zijn werkplaats. De chirurg is net een vliegtuig geworden: een wonderlijk product van technologische vooruitgang uit de afgelopen eeuw dat haast nooit fouten maakt, maar met een zwarte doos in de gaten moet worden gehouden, voor het geval er toch iets misgaat. "Natuurlijk is het belangrijk om fouten te voorkomen, maar de situatie in een cockpit of luchtvaartcontrolecentrum is totaal niet te vergelijken met een operatiekamer," vertelt traumatologisch chirurg Hubert Strolz mij. De vergelijking slaat ook eigenlijk nergens op. Het bestuderen van een vliegende bus naar Cherso vol met opgefokte blanke tieners is niet te vergelijken met het opensnijden en het redden van mensenlevens. Het is allebei belangrijk, maar wel zeer verschillend. De chirurg kan geen mens zijn als we hem blijven vergelijken met een vliegtuig.

Waarom wil de chirurg zelf dan geen zwarte doos in de operatiekamer? Natuurlijk is aansprakelijkheid een probleem. We hebben een rechtssysteem waarin chirurgen gevoelig zijn voor vervolging. Er is nog geen wet die justitie weghoudt bij de toekomstige zwarte doos-data, ook al is het puur voor trainingsdoeleinden. Hoewel deze transparantie misschien op het eerste gezicht juist positief lijkt, kan deze data buiten de context van de operatiekamer tot verkeerde conclusies leiden. Daarnaast hou je hiermee een zeer wantrouwende houding op tegen het operatiepersoneel: 'we houden jullie in de gaten, want jullie gaan fouten maken, dus zorg er maar voor dat je onschuldig blijft'. Er gaan soms ook dingen fout buiten de macht van het operatiepersoneel. Dit is zwaar en zeer te betreuren, maar je hebt dan niks aan aanklaag taferelen. Columnist Maxim Februari maakte het uitstekende punt dat "wij ons beleid niet moeten laten leiden door wantrouwen jegens de personen die dat werk doen". Mocht de zwarte doos er toch komen, dan moet eerst onze wet worden veranderd, zodat medisch personeel wordt beschermd tegen onredelijke repressailles. Toch is de voornaamste reden een stuk menselijker: de zwarte doos gaat de operatiekamer super ongezellig maken.

"De black box zal niet bijdragen aan de veiligheid in de operatiekamer. Het zal er juist heel saai van worden," vertelt chirurg Mario Reiter die werkzaam is bij een Gelders ziekenhuis. "De sfeer is heel bepalend in de operatiekamer. Als je weet dat alles wordt opgenomen, dan ga je enorm op je woorden letten. Dat gaat ten koste van de gezelligheid en dat draagt niet bij aan het uitvoeren van een betere operatie. Het zal zelfs bijdragen aan fouten." Elke dag Dokter Bibber spelen met echte mensen kan vrij heftig zijn. Je moet hier een stukje menselijkheid inbouwen om het ontspannen en luchtig te houden. Chirurgen en operatiepersoneel zouden bezwijken onder de druk, saaiheid en serieusheid als ze dag in dag uit zes operaties moeten uitvoeren zonder dat ze gezellig mogen doen. "Tijdens simpelere operaties wordt er vaak muziek gedraaid op de achtergrond," vertelde vaatchirurg Sandro Villeta. "Vaak wordt er klassieke muziek of een popzender zoals Skyradio geluisterd, zolang ze op de radio maar niet door de muziek heen praten, omdat dat wel afleidt. Sommigen hebben een eigen cd-speler en een operatie-playlist."

Aangezien er nu al genoeg klachten zijn over oververmoeide chirurgen en de werkdruk in de zorg, lijkt het mij absoluut geen goed idee om hier nog een schepje bovenop te doen. De stress en ongezelligheid van feit dat ze constant gemonitord zullen worden, zal ongetwijfeld zijn sporen achterlaten in de prestatie van het operatiepersoneel. In pakhuizen van Amazon worden bijvoorbeeld werknemers gecontroleerd op hun productiviteit en nauwkeurigheid. Dit heeft tot een enorm gestreste en slopende werkomgeving geleid. De werknemer is voortdurend bang voor represailles en wordt tot zijn fysieke limiet gedreven. Deze mensen moeten pakjes verplaatsen, een belangrijke maar relatief onschuldige bezigheid. De chirurg moet een mens opensnijden.

Het feit dat we in 2015 leven en alles met data kunnen meten, betekent nog niet dat we dat ook echt moeten doen. Mensen zijn meer dan een bewegende hoop cijfers en nummers. Mensen zijn geen machines. Maar van een chirurg accepteren we dat niet. Ik begrijp dat ook wel. Als je opgroeit als de zoon van een chirurg, kan je absoluut niet voorstellen dat je vader in andere mensen snijdt en daar geld voor krijgt. Je vader, die op zondag in zijn onderbroek door de woonkamer loopt. Je vader die valt tijdens skivakantie en zijn ribben breekt. Je vader die met een hogedrukspuit het mos op de tegels weghaalt. Ik weet dat hij chirurg is, maar het is lastig voor te stellen, omdat ik hem ken als mens. En zoals ik hem ken als mens en daarom hem lastig als chirurg kan voorstellen, kent de samenleving hem alleen als chirurg en kan het zich niet de mens erachter voorstellen.

De chirurg wil wel leren van zijn fouten, maar hij denkt niet dat de zwarte doos hier de oplossing voor is. "Camerabeelden en gesprekken opnemen, wat dient dat? Wat haal je er uit?" vertelde traumatologisch chirug Strolz. "Je kunt niet aan de hand daarvan zomaar zeggen: daar zit het probleem of daar ging het fout. Het werkt niet zo." Natuurlijk mogen we resultaat verwachten van ons operatiepersoneel. We mogen zelfs hopen dat het altijd goed gaat. Maar de oplossing zal niet liggen in de zwarte doos, maar in beter onderwijs en operatieapparatuur, interne feedback en het stapsgewijs opgeven van onze drang naar controle in de zorg.

De chirurg is geen vliegtuig, maar een mens. Als een zwarte doos ten koste gaat van de goede sfeer in de operatiekamer, dan heb ik liever een stressloze chirurg die tenminste nog naar wat goede muziek luistert en mijn ingewanden uitlacht. Als een normaal persoon. Niet als de robot van het ijzeren beeldje. Dat voelt toch een stuk veiliger.

Alle namen in dit artikel zijn gefingeerd. Hubert Strolz, Mario Reiter en Sandro Viletta zijn drie olympische gouden medaillewinnaars alpineskiën, respectievelijk 1988, 1998 en 2014.