Wanneer vrouwen hun gewelddadige partner vermoorden

In 2020 zijn wereldwijd naar schatting 47.000 vrouwen vermoord door iemand van hun familie of door een partner. Dat betekent dat er elke elf minuten wereldwijd een vrouw sterft door toedoen van iemand die ze goed kent. 67 procent (dus zo’n 31.490 vrouwen) van die slachtoffers zijn vermoord door een geliefde. In Nederland is zes van de tien vermoorde vrouwen omgebracht door hun (ex-)partner. Bij mannen ligt dat anders: hoewel er jaarlijks beduidend meer mannen door moord om het leven komen (zo’n 81 procent van alle moordslachtoffers wereldwijd in 2020 waren mannen), werd 4,9 procent daarvan gedood door hun partner. 

Tegelijkertijd wijst onderzoek uit dat het grootste deel van die moorden – van vrouwen op hun mannelijke partners – plaatsvindt in een relatie waarin de man gewelddadig is. De moord is dan vaak een allerlaatste wanhoopsdaad. 

In Look What You Made Me Do, een documentaire van Coco Schrijber, volgen we drie vrouwen die hun gewelddadige partner hebben gemoord: de Finse Laura die haar vriend neerstak, de Italiaanse Rosalba die haar man vergiftigde en daarna wurgde en de Nederlandse Rachel, die haar vriend neerschoot. Daartussen wordt het verhaal gevlochten van een vrouw die in een gewelddadige relatie zit. Ook zien we camerabeelden van een vrouw die wordt vermoord door haar partner en Nederlandse crimescene-schoonmakers die bloed in een statige villa aan het wegpoetsen zijn.

We spraken Coco Schrijber over haar intense film, over de woede van vrouwen en over meeleven met moordenaars.

VICE: In de film volg je vrouwen die een man hebben vermoord, maar daarbij haal je cijfers aan over femicide en geweld tegen vrouwen. Wat is eigenlijk het onderwerp van de documentaire?
Schrijber: Eigenlijk gaat de film over woede. Ik kreeg het idee door een gesprek met een psychiater, die me vertelde dat vrouwen op een andere manier doden dan mannen. Ze zei dat vrouwen niet de fysieke kracht hebben om iemand te wurgen of dood te slaan. Een man kan dat sneller. Dus een vrouw moet slim te werk gaan, en van te voren nadenken over wat ze gaat doen. De moorden zijn meer weloverwogen. Vrouwen denken in lange termijn, over de gevolgen voor henzelf en hun kinderen. Het gaat dan niet over je verweren tegen een onbekende die je vanuit het niets aanvalt, maar over het doden van je geliefde. Dat is een enorme stap om te nemen.

Vrouwen doden op een meer berekende manier.
Exact. En doordat vrouwen meer nadenken over een moord, lijken ze kwaadaardiger. Vaak is hun straf hierdoor veel hoger. Als een man impulsief een vrouw vermoordt, krijgt-ie meestal straf voor doodslag. Maar als een vrouw de moord uitdenkt, zoals Rosalba die gif in de gehaktballen van haar man doet en hem vervolgens wurgt omdat die nog niet dood is en zij zelf doodsbang is, dan is het moord met voorbedachte rade. Zij kreeg in eerste instantie levenslang.

Ik vroeg me af: hoe komt het dat vrouwen zoveel bedachtzamer moorden, los van het fysieke element? Volgens mij heeft dit ook te maken met woede, en het feit dat mannen dat veel gemakkelijker kunnen en mogen uiten.

In tegenstelling tot vrouwen?
Ja, precies. Ik heb als kind altijd geleerd dat ik mijn boze gevoelens hoor in te houden. Mijn onderzoeksvraag is eigenlijk: waarom zit de woede bij vrouwen zo diep weggestoken? Waarom moeten wij vrouwen het geweld van anderen gewoon incasseren? 

Die vraag stel ik mezelf ook. Onlangs had ik bijvoorbeeld een online meeting met de distributeur van deze film en nog acht andere vrouwen. Na een kort gesprek begon hij plotseling tegen me te schreeuwen dat hij al veertig jaar in dit vak zit en dat ik me niet overal mee mag bemoeien. Hij ging helemaal los. Ik zag alle vrouwen gegeneerd kijken en dichtklappen. Het geschreeuw bleef ook maar duren. Toen dacht ik: hoe kan ik me als regisseur van deze documentaire zo laten behandelen? Dan ben ik al die vrouwen die ik gefilmd heb toch helemaal niet waardig? Ik heb kalm tegen hem gezegd dat ik niet tegen me laat schreeuwen om tien uur ‘s ochtends, en zeker niet door een man die zelf een half uur te laat was. Ik zei ook dat we het gesprek verder via e-mail zouden voeren. 

Het ding is: het wordt ons van kind af aan aangeleerd dat we ons moeten aanpassen, dat we ons klein moeten maken om de gevoelens van mannen niet te kwetsen.

Het verhaal van Laura, de jonge Finse vrouw die haar destijds 19-jarige vriendje neerstak, is anders dan dat van de anderen: zij heeft in een opwelling, nadat haar vriend zei dat hij haar zou vermoorden, een mes uit de keuken gehaald en hem neergestoken. Zij zegt ook: “Als het gaat tussen jouw leven of die van een ander, kies dan altijd voor jezelf.”
Ik vond het zo geweldig dat ze dit zei. Ze is nog zo jong, maar ze snapt het echt. Ik denk dus dat als je de moordenaar in jezelf weet te omhelzen, dat je kan bevrijden. Ik heb echt sympathie voor de vrouwen die die woede hebben toegelaten om zichzelf zo te redden.  Alledrie de vrouwen die ik sprak zijn natuurlijk helemaal niet blij dat ze het moesten doen. Het bezwaart echt hun gemoed. Maar ze schamen zich niet voor hun daad. Ze wisten als geen ander dat ze geen andere keuze hadden. 

Hoe heb je deze vrouwen eigenlijk gevonden? 
Ik heb in elk land, dus in dit geval in Nederland, Finland en Italië, een researcher gevonden. Die kwamen met hele lijsten van vrouwen die in de voorbije tien jaar hun gewelddadige partner hebben vermoord. In Italië was die lijst het langst: daar waren er wel zeker achttien vrouwen die ik had kunnen spreken. In Nederland konden we eerst helemaal niemand vinden, want niemand wilde erover praten. 

Uit de vrouwen die ik kon spreken, koos ik dan de meest interessante gevallen waarin de verhalen over woede gingen. 

Wist je toen al meteen wat je aan hen wilde vragen?
Ik wilde niet het slachtofferschap laten zien. Natuurlijk ben je een slachtoffer als je partner je in elkaar slaat, maar ik wilde juist de weerbare kant van vrouwen in beeld brengen. Eerst had ik de film zelfs gemonteerd zonder ook maar iets van uitleg over wat hen is aangedaan. Maar daar werd het iets te veel een meedogenloze Kill Bill van. Ik heb ze daarom wel allemaal een zinnetje gegeven over wat hen is overkomen. Maar ik wilde geen slachtoffers van ze maken. Ze zijn slachtoffers, maar ook daders en vooral overlevers.

Ook wilde ik niet teveel ‘emotievragen’ stellen, over of ze spijt hadden of hoe ze zich voelden toen ze hun partner doodden. Ik wilde het juist hebben over die omslagpunten in hun relatie, over wat ze gedaan hebben en op welke manier ze hun vriend vermoord hebben. Hoe voelde het pistool in hun handen? Wat hadden ze aan op dat moment? Ik wilde heel zakelijke vragen stellen, zodat je als kijker voor je kan zien hoe je als vrouw heel kalm en weloverwogen zulke keuzes maakt. 

Dat is zeker het geval bij Rosalba: zij vertelt hoe ze gepland heeft om slaappillen in zijn gehaktballen te doen en hem vervolgens te wurgen. Ik kan me inbeelden dat die doordachtzaamheid ook consequenties had.
Ja, Rosalba kreeg hierdoor in eerste instantie levenslang. Zij wilde tijdens de rechtszaak niet vertellen wat haar man haar had aangedaan. De man van Rosalba had haar fysiek en seksueel mishandeld en dat filmde hij. Haar advocaat heeft haar echt moeten overtuigen om die beelden te laten zien tijdens de rechtszaak. Daar schaamde ze zich zo erg voor. Die schaamte is zo triest: ze had het gevoel dat het misbruik dat ze onderging deels haar eigen schuld was. Uiteindelijk heeft ze de beelden wel laten zien, waardoor haar straf van levenslang naar achttien jaar ging.

Ondanks die schaamte wilde ze dat verhaal uiteindelijk wel aan me vertellen. Ze is nu zo open over wat haar is overkomen. Maar ik dacht daarbij wel: ik wil niet dat mensen verlekkerd luisteren naar dit verhaal. Ik wil haar dat niet aandoen. Ik wilde de film toch kil en rustig maken. De documentaire begint heel traag, als een gewelddadig huwelijk. Je verstikt als het ware. 

Ook in Laura’s verhaal is schaamte een interessant onderwerp. Je vraagt haar om samen met haar nieuwe vriend na te spelen hoe ze haar ex heeft neergestoken. En dat doet ze.
Ja, ik vond het naar om dat te vragen. Ze stond er ook zo bij met haar dikke zwangere buik, zo gelukkig met haar nieuwe vriend. Maar zij, net als de andere twee vrouwen, schaamt zich niet voor wat ze heeft gedaan. Het is duidelijk dat het een onontkomelijke keuze is geweest. Ze wilde eigenlijk erg graag laten zien hoe dat dan was gegaan. Op een gegeven moment, terwijl ze laat zien hoe ze haar vriend neerstak, schiet ze zelfs een beetje in de lach. Dan zie je het geluk op het gezicht van haar nieuwe vriend. Hij is een soort glimmend kuiken, zo verliefd op haar. 

Het is ook een film over liefde. Ik laat ook stelletjes op straat zien. Maar daarin zie je ook hoe er kleine wrijving kan ontstaan. Ik geloof in de liefde. Ik ben niet pessimistisch. Ik ben gewoon heel blij dat ik nooit in een gewelddadige relatie terecht ben gekomen. Het is arrogant om te denken dat het jou nooit zal gebeuren.

Je sprak ook een Nederlandse vrouw, Rachel. Zij schoot haar partner dood. Waarom vond je haar verhaal belangrijk om te laten zien?
Rachel vertelt heel duidelijk hoe geweld zo’n relatie binnensluipt. Haar verhaal is een goed antwoord op de vraag: “waarom ga je niet weg?” Het is niet zo dat je van de ene op de andere dag een gewelddadige relatie hebt. Ze vertelt ook hoe die relatie zich ontwikkelde. Eerst hou je van iemand, dan komt er wantrouwen, en dat wantrouwen wordt omgezet in haat. De weg die ze aflegde naar het daadwerkelijk vermoorden van haar partner was heel lang. 

Dat zie je ook in het gesprek met de anonieme vrouw, die nu nog steeds in een gewelddadige relatie zit.
De vraag die iedereen nu heeft is: zal ze weggaan bij haar partner? Ziet ze nog een uitweg? Of is ze van plan hem te vermoorden? Als kijker hoop je natuurlijk van niet. Alleen wil ik duidelijk maken dat weggaan bij een gewelddadige man levensgevaarlijk is. Het is zo’n arrogant vooroordeel dat je “gewoon kan weggaan”. Er zijn vaak veel praktische overwegingen: heb je een huis? Wat gebeurt er met je kinderen? Daarbij gaat het meestal om iemand van wie je ondanks alles houdt. En er is in een gewelddadige relatie vaak sprake van psychologische terreur, waardoor je een minderwaardigheidscomplex krijgt en aan jezelf blijft twijfelen. 

En bovenal: bijna 75 procent van de vermoordde vrouwen in een relatie zijn gedood nadat ze weggingen van hun gewelddadige partner. In Nederland wordt elke acht dagen een vrouw vermoord door een (ex-)partner, in België zouden zo’n 150 vrouwen per jaar vermoord worden door hun partner. In Finland is het grootste deel van de omgebrachte vrouwen door hun partner vermoord. Daar kwam ook mijn persoonlijke woede vandaan: keer op keer weer lezen over hoe een vrouw is vermoord door een gewelddadige partner, waarbij de politie vaak al op de hoogte was van het geweld. 

Is dat ook de reden waarom je de afgrijselijke camerabeelden van de momenten voor en na de moord op die vrouw laat zien?
In de film zie je de moord op één vrouw. Bedenk je dat dit meer dan 30.000 keer gebeurt per jaar. Dat is zo’n gigantische berg aan vermoorde vrouwen. 

Daarbij laat het zien wat er kan gebeuren in een gewelddadige relatie. Je denkt al snel dat je je in zo’n gevecht makkelijk kan verweren. Maar ik ben een keertje in het verkeer knock-out geslagen, waarbij mijn kaak brak. Het is verschrikkelijk. Het doet zoveel pijn. Het is een misvatting het eenvoudig is om je te verweren. Dat het Laura is gelukt om een mes te pakken tijdens een gevecht, dat die oerdrift naar boven is gekomen, vind ik bewonderenswaardig. Daarbij wordt je als vrouw altijd verteld dat er buiten op straat gevaar dreigt. Maar vrouwen worden vooral binnenshuis vermoord. 

Dat zie je ook terug in een scene met crimescene-cleaners die in een heel chique villa bloed aan het wegvegen zijn.
Ik wilde laten zien dat geweld achter een façade van een huis plaatsvindt, en dat alles in zo’n huis een wapen is. Een spaarpot kan een wapen zijn, de hoek van een tafel is een wapen. Je pakt gewoon het hoofd van je geliefde en slaat het op de hoek van een designtafel.              

Kort nadat je ziet hoe het dode lichaam van de vrouw door de man die haar net vermoord heeft, opgeborgen wordt, hoor je hoe een andere vrouw haar gewelddadige partner heeft vermoord. Is het de bedoeling dat je juicht voor hen?
Nou, ik was me er wel van bewust dat je als kijker daarbij misschien een stiekem gevoel van genoegdoening hebt. Iemand doden kan je moreel nooit goedkeuren, natuurlijk. Dat moet je niet willen, dat is voor iedereen verschrikkelijk. Maar na het horen van de verhalen van deze vrouwen, en als je weet hoeveel vrouwen wordt aangedaan, dan kan het bijna niet anders dan dat je genoegdoening voelt. Dat is een dubieus, maar ook heel bevredigend gevoel. Ik vind dat we dat mogen toelaten, het is een oprecht gevoel. 

Hoe reageert de familie van de mannelijke slachtoffers eigenlijk op deze documentaire?
Ik ken de families niet en ik denk ook niet dat ze ooit de film gaan zien. Ik heb niets met hen te maken. Het gaat nu om de vrouwen. Zij staan nu in de spotlight. Er zijn trouwens geen achternamen gebruikt. Op de aftiteling wel, maar Rachel gebruikt haar eigen achternaam. Het is net voorzichtig genoeg gemaakt. Maar ik dacht wel: no mercy.

Had jij eigenlijk vooroordelen over vrouwen die hun partner vermoorden
Misschien heb je het gevoel dat het vooral asociale types zijn die dit doen, maar het werd me al snel duidelijk dat het overal gebeurt. Ik las in een artikel over een rechter die ervanuit ging dat vrouwen die moorden een persoonlijkheidsstoornis hebben. Waarom is het zo moeilijk om te geloven dat sommige vrouwen geen andere optie zien dan zichzelf te verdedigen? Dat ze de keuze moeten maken om hun man te doden?

Look What You Made Me Do is vanaf 13 november op IDFA te zien. Koop hier je tickets.