Kafka komt tot leven in dit schilderij dat ruzie maakt waar je bij staat

“Toen Gregor Samsa op een ochtend uit onrustige dromen ontwaakte, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een reusachtig ondier was veranderd.” De openingszin van Kafka’s roman De Gedaanteverwisseling is eigenlijk al een verhaal op zich. Het boek vertelt hoe de verkoper Gregor vanuit het niets in een grote kever is veranderd, en niet meer kan communiceren met zijn gezin. Hij kan zijn familieleden nog wel verstaan, en hij hoort dat ze totaal niet weten wat ze met hem aan moeten. Uiteindelijk sterft hij een eenzame dood, in het lichaam van een gigantisch insect. De Gedaanteverwisseling ligt aan de basis van de nieuwe interactieve video-installatie À la folie / to insanity van de Vlaamse kunstenaar

Alex Verhaest

, die sinds dit weekend te zien is in

Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond

in Amsterdam. Ook hier heten de hoofdpersonages Gregor en Greta, alleen zijn ze anders dan in de roman geen broer en zus, maar twee geliefden die op het punt staan om hun relatie te verbreken. Of dat ook daadwerkelijk gebeurt, hangt af van de kijker: hoe langer je voor de schermen staat, hoe meer de geanimeerde personages tot leven komen, en hoe verder hun vete escaleert.

De trailer (niet het kunstwerk zelf) voor À la folie / to insanity

Zowel het verhaal van Kafka als de video-installatie gaat over het onvermogen om te communiceren, vertelt Verhaest me als we voor de installatie staan. Wanneer de ene persoon in een dier verandert en de ander mens blijft, zoals in De Gedaanteverwisseling, vervalt de gemeenschappelijke spreektaal. In het geval van Verhaests kunstwerk is die gemeenschappelijke taal die van de liefde. De installatie bestaat uit een tweeluik en een drieluik, waarop je schilderachtige composities ziet van Gregor en Greta in hun eigen huis. Ze maken elkaar verwijten – zij noemt hem een gevoelloze heremietenkreeft, hij beticht haar ervan een passief weekdier te zijn. Geen wezens die bepaald bekend staan om hun empathisch vermogen.

Bewegingssensoren houden bij hoe lang de kijker voor de schermen staat. “Als je lang genoeg blijft staan, vraagt Gregor of Greta je vanzelf waar je eigenlijk op wacht,” vertelt Verhaest. “Of althans, ze hebben het dan gewoon tegen elkaar, maar ze spreken elkaar aan via de kijker. Je maakt deel uit van hun geruzie.” De personages hebben het soms ook alleen maar tegen zichzelf. En dat beeldt Verhaest uit met een techniek die ver teruggaat in de geschiedenis: de picturial déjà vu. In de late middeleeuwen werden al schilderijen gemaakt waarin hetzelfde personage meerdere keren terugkomt, waardoor een verhaal binnen één beeld verteld kon worden. En dus zijn er ook drie Greta’s in de slaapkamer, die laten zien hoe één Greta langzamerhand naar de grond zakt.

Het is een liefdeseinde waarbij de emoties veel kanten uitschieten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de dialoog van Gregor en Greta die op het tweeluik te horen is, een soort Franstalige variant van ‘ze houdt wel van me, ze houdt niet van me’. Bij de Franse versie is het wat gevarieerder, en is het geen kwestie van wel of niet houden van, maar van veel of weinig: “je t’aime un peu, je t’aime beaucoup.” Of gepassioneerd, “je t’aime passionément” of tot het waanzinnige aan toe, “à la folie.” De extreme uitersten vind je ook terug in de drie verschillende wendingen die het verhaal op willekeurige basis kan volgen. Geen een daarvan eindigt met een happy end: in het ene scenario loopt Gregor simpelweg de deur uit, en in een andere transformeert hij daadwerkelijk in een heremietkreeft, om vervolgens te worden opgegeten door Greta. Over Kafkaësk gesproken. Meer informatie over de installatie vind je hier.