Voodoo, e-waste en scammers: Ben Asamoah over zijn docufilm ‘Sakawa’

Als partner van Black History Month Belgium biedt VICE een reeks artikels aan rond de thema's die dit jaar centraal staan: het verleden en de toekomst van zwarte culturen.

In het hart van Accra zoeken zogenoemde ‘burner boys’ elke dag naar kostbare grondstoffen in de e-wastelands waar afgedankte elektronische apparaten gedumpt worden. Maar er valt meer te winnen dan koper. Er ligt ook een schat aan data voor het rapen op deze vuilnishopen. Het is relatief simpel om een harde schijf open te wrikken, en er persoonlijke informatie uit te halen over de vorige eigenaars. Die data kan gebruikt worden om mensen in de val te lokken en zo geld te verdienen met internet scams. Voordat je al te veel medelijden krijgt met de slachtoffers: 85% van het elektronisch afval dat hier ligt is afkomstig uit de EU.     

In de docufilm ‘Sakawa’ geeft de Belgisch-Ghanese regisseur Ben Asamoah een unieke inkijk in het leven van de internetfraudeurs uit Ghana die zichzelf uit de armoede proberen te redden. Suroosh Alvi sprak de regisseur over de inspiratie voor zijn docufilm, het belang van voodoo voor de Ghanezen en de verregaande impact van e-waste op hun dagelijkse leven. 

‘Sakawa’ is één van de docufilms die deel uitmaken van The Short List, een digitaal filmfestival gecureerd door VICE-oprichter Suroosh Alvi. De film is nu (gratis) te bekijken op shortlist.vice.com. 

VICE: Dag Ben, kun je ons uitleggen wat ‘Sakawa’ betekent? 
Ben: Sakawa is is een frauduleuze internetpraktijk die gecombineerd wordt met animisme en Afrikaanse religieuze praktijken in Ghana. Het is niet de enige; je hebt er bijvoorbeeld ook Yahoo-jongens. Zij voeren ook cybercriminele praktijken uit, maar zodra er een voodoopriester of een ander ritueel bij komt kijken, wordt het Sakawa. 

Hoe ben je ermee in aanraking gekomen? 
Ik hoorde er voor het eerst over in 2012 of 2013. Ik zat toen in mijn laatste jaar op de filmschool, en besloot naar Ghana te gaan. Ik botste toevallig op de praktijk. Ik was op dat moment gewoon op vakantie, en merkte dat enkele oude vrienden, die ik kende van op het internaat waar ik vroeger gezeten had toen ik in Ghana woonde, intussen Sakawa beoefenden. 

Je hebt in het verleden al uitgelegd dat er verschillende soorten van Sakawa zijn. Welke soort wordt in de film getoond?
In de film leggen we voornamelijk de focus op catfishing en internet romance, want daar begint het meestal. Natuurlijk zijn er ook meer gesofisticeerde soorten. De oorsprong van Sakawa is best interessant. Het is eigenlijk begonnen met jongens die zich voordeden als pennenvrienden. Voor het internet bestond, schreven zij gewoon brieven met de hand. Ze vroegen daarbij rechtuit cash aan hun ontvanger. Voordat ze de brief verstuurden, gingen ze naar een voodoopriester die de brief zegende. Op die manier zouden ze meer geluk hebben bij hun vraag naar geld bij de ontvanger. 

Hoeveel verdienen de succesvolle uitvoerders van Sakawa in je film eigenlijk? Welke levensstandaard kunnen zij onderhouden als ze heel goed zijn in Sakawa? 
Wie zich in de beginnersfase bevindt, zoals de jongen in de film die naar Italië wou gaan, verdient een paar honderd dollar per maand. Op medium niveau zijn er die al tienduizenden dollars hebben verdiend door deze praktijk. Toch valt dat nog mee in vergelijking met de echte ballers: zij die er al zo’n 250 duizend dollar mee hebben verdiend. Daarvoor heb je wel meer ontwikkelde listen nodig dan wat je ziet in de film. Maar, ja, de opbrengst varieert van een paar honderd dollar tot tienduizenden dollars.

Vele anderen hebben het verhaal al behandeld, maar de echte mensen die Sakawa uitvoeren, zien we nooit. We leren niet wat de praktijk inhoudt en hoe hun levens eruitzien. Waarom wou jij het verhaal wel vanuit dat perspectief behandelen? 
Van mijn elfde tot mijn vijftiende zat ik op internaat in Ghana. Dat was een cultuurschok voor mij, want voordien had ik zo goed als mijn hele leven in België gewoond. De ontbering, de kostschool, de voorzieningen, alles was zo anders dan hoe ik het kende. Ik kon even proeven van hoe het is om in Ghana te wonen. Dat is mijn persoonlijke reden om dit verhaal te vertellen, omdat het mogelijk mijn eigen leven zou zijn geweest als ik niet in België had gewoond. Als ik nooit de kans had gekregen om in Europa te wonen, dan zou ik waarschijnlijk dit soort praktijken beoefenen. 

Met welke uitdagingen werd je geconfronteerd tijdens de opnames in Ghana? 
Geld! Er zijn heel wat mensen die om geld vragen, vooral wanneer je met een grote crew rondloopt en ze een grote camera en witte mensen zien. Sommige mensen zaten ermee in of ik zo iemand was die naar Afrika komt om de armoede te filmen en er dan een hoop geld mee te verdienen. Zulke conversaties kwamen vaak voor. 

Op vlak van audio is filmen in Ghana ook niet simpel. Op elk moment is er wel ergens het geluid van een kerk, random auto’s, een of ander evenement dat gaande is, predikers of een andere stoorzender. Als je wil filmen in Ghana moet je dus wel aan creatieve oplossingen denken. Daarnaast moet je erop letten dat je iedereen met respect behandelt. Als mensen aanvoelen dat je hen op een of andere manier respectloos behandelt, kunnen spanningen hoog oplopen, omdat er al heel wat frustraties aanwezig zijn. Veel mensen hebben het gevoel dat ze niks meer te verliezen hebben. Jij hebt veel meer te verliezen. Op de elektronische vuilnisbelt bijvoorbeeld, waar we aan het opnemen waren, waren er 2 dagen eerder 2 mensen in stukken gehakt met machetes. Spanningen kunnen echt hoog oplopen. Soms gaat het maar over een misverstand, maar omdat er al verschillende lagen van frustratie aanwezig zijn, is het mogelijk dat je de verkeerde persoon, op de verkeerde plaats, op het verkeerde moment bent. Voorzichtig onderhandelen is dus van levensbelang. 

En ook, euh, de elektriciteit. Het gebeurt niet vaak, maar af en toe heb je een generator nodig voor het geval dat de stroom uitvalt. 

Kun je ons wat meer vertellen over de rol van technologie en e-waste in de film? De scènes op de vuilnisbelt zijn ongelooflijk krachtig. Steek je die in de documentaire puur om aan te tonen dat e-waste bestaat? Of is er een onderbewuste laag die bijdraagt aan de betekenis van de film?
Ik ben blij dat je deze vraag stelt, want naar mijn mening is er inderdaad een onderliggende betekenis. Ik heb het gevoel dat we als mensen zo verbonden zijn met elkaar, waar ter wereld je ook woont. Wat we ook doen, technologie heeft ons veel dichter bij elkaar gebracht. Ik bedoel niet in de fysieke zin, maar we hebben toegang tot elkaar, en iedereen in Afrika heeft tegenwoordig toegang tot het internet of tot mobiele telefoons etc. Dus we zijn allemaal verbonden met elkaar. Ik wilde de individuele jonge mensen laten zien die Sakawa beoefenen in hun context. Je kan hun handelingen dan wel afkeuren en veroordelen, maar aan de andere kant dragen we indirect bij aan de giftige omgeving in Ghana waarin Sakawa zo goed gedijt.

Er is een hele industrie in Ghana rond de vuilnisbelt waar alle e-waste belandt. Waarom gaat al dat afval juist naar die plek?
Ik zou zeggen dat Ghana een van die landen is waar men op vlak van technologie gewillig was om alles te accepteren wat er uit het westen kwam. Het land heeft een van de betere internetverbindingen van het continent, en ik denk dat mensen in het westen dat ook zagen en er misbruik van hebben gemaakt. Ze dachten waarschijnlijk “Laten we dat afval gewoon dumpen in een ontwikkelingsland als Ghana, dan zijn we ervan af.” De diaspora is ook deel van het probleem. Sommigen van hen exporteren soms dingen naar Ghana. Het zijn dus niet enkel westerse leiders, Ghanezen spelen er ook een rol in.

Hoe serieus nemen de uitvoerders van Sakawa voodoo? 
Voodoo wordt erg serieus genomen in Ghana. In andere Afrikaanse landen is dat ook zo, want voordat het christendom of Abrahamitische godsdiensten in Afrika beoefend werden, was voodoo hun levensbeschouwing. Het is heel diep geworteld in het systeem.

Heb je zelf ooit voodoo gedaan?
Toen ik op internaat zat — ik was denk ik 15 jaar — had ik een oogje op een meisje. Mijn vrienden stelden toen voor om naar een voodoopriester te gaan. We vertelden de voodoopriester ons verhaal, en de vrouw gaf ons een stukje papier en zei dat ik er de naam van het meisje op moest schrijven en het een week lang bij moest houden in mijn portemonnee. Na een week stapte ik op het meisje af om een gesprek met haar te starten. Helaas! Het heeft niet gewerkt voor mij. 

Ik denk dat het idee van voodoo een andere betekenis heeft in het westen. Het wordt vooral geassocieerd met wraak en bloedrituelen, maar het draait eigenlijk meer om balans, energie en leren over het universum. Er is een scène in de film waarin een jongen enkele eieren krijgt toevertrouwd, om te bewaren tot er kuikens uitkomen. Hij doet zijn uiterste best om te verzekeren dat de eieren kippen worden. In realiteit verwachtte de vrouw die ze gaf helemaal niet dat de eieren ooit zouden uitkomen. Het idee was om voor de eieren te zorgen, en dat wat je ook neemt van het universum, dat je er gewoon zorg voor moet dragen. Als je dat doet, dan zul je in ruil ook het goede krijgen. Het ei was dus eigenlijk een symbolische manier om de Sakawa-beoefenaar te vertellen dat als hij goed zou zijn voor de man, hij dan geld in ruil zou krijgen — of wat hij dan ook wenste als beloning. 

Op een gegeven moment draait hij het ei om en lijkt het alsof er een barst in de schaal zit. Toen dacht ik: zou hij er dan toch in geslaagd zijn om een kuiken uit het ei te doen komen? Maar het antwoord is nee waarschijnlijk? 
Het antwoord is nee, inderdaad.

Dat is spijtig!
Het is triest, maar tegelijkertijd ook weer niet. Er zit heel wat wijsheid in voodoo. Het hoeft niet altijd letterlijk genomen te worden. Je neemt iets uit de rivier, het bos of wat dan ook en gebruikt het op een wijze manier. Wanneer je klaar bent, breng je het terug naar de plaats waar je het gevonden hebt. Ze nemen het heel serieus, en ik ook. Er was een moment tijdens de opnames waarop ik een bepaald object wou verwijderen. De mensen uit het dorp riepen meteen: “Nee, nee, nee, afblijven! Dat is een van onze goden. De energie van die god zit in dat object.”

Hoe moeilijk was het voor jou om het vertrouwen te winnen van de personages die we in de film zien om toegang te krijg tot dit wereldje? Was dat moeilijk, of deed iedereen gewillig mee?
Een klein beetje van beide. Sommige mensen stonden meteen open om erover te praten, maar er waren er ook die aarzelden. Ik had de grote jongens binnen de praktijk nodig om me een soort van groen licht te geven. Dat vroeg wel wat overtuiging, en ik moest verzekeren dat ik het verhaal op een manier zou vertellen die niet alleen fair was naar hen toe, maar naar iedereen die de film zou bekijken. 

Ik vraag me nog steeds af waarom iemand akkoord zou gaan om mee te spelen in je documentaire. Het gaat over een activiteit die gebaseerd is op fraude. Ik neem aan dat het illegaal is om Sakawa te beoefenen in Ghana. Klopt dat? 
Ik ben niet zeker of het illegaal is; ik denk dat erop neergekeken wordt. Het is een soort van publiek geheim, maar niemand wil het echt omarmen. Het maakt niet uit in welke business je actief bent, je hebt altijd wel enkele verwanten die aan Sakawa doen. Niet iedereen zal het noodzakelijk veroordelen, behalve als er druk wordt uitgeoefend vanuit westerse landen. Als er geen oplossing voor armoede en werkloosheid voorhanden is, is het soms beter om mensen toe te staan om op hun eigen manier hun brood te winnen. 

Hoe schuldig voelen ze zich over wat ze doen? 
Sommige van hen probeerden om uit te leggen wat of te verantwoorden waarom ze doen wat ze doen, maar daar was ik niet per se naar op zoek. Ik vertelde hen dat ik het verhaal wilde vertellen zonder waardeoordeel. 

Laten we het tot slot eens over romantiek hebben. De daders van Sakawa doen alsof ze verliefd zijn voor hun job en praten met witte mannen in het buitenland die aan het masturberen zijn aan de andere kant van de telefoon. Aan de vrouwen wordt soms gevraagd om scheten te laten op het toilet. Wat doen die dingen eigenlijk met hen? 
Sommige dingen verliezen aan kracht door aan Sakawa te doen. Wanneer ze bijvoorbeeld ‘ik hou van je’ tegen hun familie of vrienden zeggen, dan heeft dat woord niet meer dezelfde betekenis en waarde door de activiteiten die ze doen. Op die manier heeft het dus zeker een effect op hen. Ze zijn nog steeds mensen, dus ze begrijpen ook wel dat het niet de beste manier is om geld te verdienen. Aan de andere kant weten ze dat hun kansen beperkt zijn. Ze maken het beste van wat ze hebben. Ze zijn er niet echt trots op en doen het niet met veel enthousiasme. Sakawa is het soort praktijk dat hen vooral door een moeilijke fase in hun leven moet loodsen, zodat ze de volgende kunnen bereiken. 

In de film slaag je er inderdaad bijzonder goed in om de context van Sakawa te belichten; je ziet hoe ze leven, en hoe moeilijk het soms voor hen is. In een eerder interview zei je het geloof ik zo: ze zijn daders, maar ook slachtoffers. 
Absoluut. Ze zitten in een lastige situatie zonder al te veel kansen. Er is een hoge werkloosheidsgraad en dan heb je nog de religieuze context. In Ghana heb je 3 grote religies: christendom, islam en traditioneel Afrikaanse religie. Die laatste heeft nog steeds een grote invloed in het dagelijkse leven van de Ghanezen. Er zijn voodoopriesters die daar ook misbruik van maken, en op hun beurt geld uit de Sakawa-industrie halen. In die zin, zijn de daders op hun beurt slachtoffer van een andere vorm van fraude. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.