Hoe het leger oorlogsspellen gebruikt om echte conflicten uit te vechten

Misschien heb je weleens meegemaakt dat een gezellig avondje Risk een stuk minder gezellig eindigde. Dat is niet heel gek. Risk is namelijk niet zomaar een bordspel, het is ook een oorlogsspel: een versimpeling van echt bestaande oorlogstactieken.

Antoine Bourguilleau, historicus en onderzoeker aan het Instituut voor Oorlog- en Vredestudies aan de Sorbonne-universiteit in Parijs, schreef een boek over oorlogsspellen, die al eeuwen worden gebruikt om conflicten te simuleren en zelfs militairen te trainen.

Sommige oorlogsspellen kunnen weken duren, enorm ingewikkelde spelborden hebben en een gebruikershandleiding van zestig pagina’s. Vandaag de dag maken soldaten en diplomaten wereldwijd gebruik van die spellen om hedendaagse conflicten beter te begrijpen, van de oorlog in Syrië tot in de Sahel. We belden Bourguilleau op om meer te weten te komen over hoe bordspellen zo’n handig instrument voor het leger zijn geworden.

VICE: Wat zijn oorlogsspellen precies?
Antoine Bourguilleau: Een oorlogsspel is een hulpmiddel waarmee je conflicten beter kunt begrijpen, en je jezelf er mentaal op kunt voorbereiden. Maar dan zonder dat mensen doodgaan of dat het veel geld kost – wat vrij belangrijk is voor legers.

Hoe zijn legers gebruik gaan maken van spelsituaties?
Aan het eind van de achttiende eeuw besefte het Pruisische leger iets vreemds: alle soldaten waren goed voorbereid op de oorlog, maar de hoge officieren die de leiding moesten nemen een stuk minder. Infanteristen wisten hoe ze hun geweer moesten gebruiken en van formatie moesten veranderen, en dat gold ook voor de cavalerie en de artillerie. Maar de hoge officieren hadden alleen maar een theoretische training gekregen. Bij militaire opleidingen werden ze onderwezen in verdragen, conflicten en campagnes, maar ze gingen maar sporadisch naar het veld om grote manoeuvres te oefenen en zichzelf een voorstelling te maken van wat er daadwerkelijk zou kunnen gebeuren. Dat kostte ook gewoon veel geld.

Waar kwam het idee vandaan?
Het werd destijds Kriegsspiel genoemd – letterlijk ‘oorlogsspel’ in het Duits, aangezien het in Pruisen was ontwikkeld. In eerste instantie leek het wat op schaken. Maar in plaats van een simpel schaakbord, stonden sommige vakjes voor dorpen of bossen, die gebruikt konden worden om het zicht van het leger te blokkeren. De toren, lopers en andere stukken werden de infanterie, cavalerie en artillerie.

Na een tijdje begonnen ze ook kaarten voor militaire operaties te gebruiken. Een pion stond voor een bataljon die over de kaart werd verplaatst. Je had vaak niet door wat er aan de andere kant precies gebeurde. Zodra het Pruisische leger het Kriegsspiel had ontdekt, werd het opgenomen in trainingen en kon je het bij iedere buitenpost aantreffen.

Het Pruisische leger had veel succes. Was dat ook te danken aan het Kriegsspiel?
De Pruisen waren de eerste die het gebruikten, dus mensen vragen zich weleens af of dat daarmee te maken had. Zelf ben ik daar wat voorzichtiger in. Maar het klopt zeker dat het Pruisische leger een uitstekend begrip had voor operationele aangelegenheden en een strategische visie had die superieur was aan die van hun vijanden. Het is in ieder geval zeker zo dat andere grootmachten zich vanwege hun succes ook begonnen te interesseren in het Kriegsspiel.

Welke overwinningen kunnen we, afgezien van de Pruisen, toeschrijven aan oorlogsspellen?
Niet dat het nou een gevecht an sich is, maar je kunt zeker zeggen dat het tijdens de Tweede Wereldoorlog een rol heeft gespeeld in de strijd van de VS tegen Japan. Het Naval War College, dat officieren traint voor de marine, begon in de negentiende eeuw al van oorlogsspellen gebruik te maken. Tussen 1918 en 1941 organiseerden ze meer dan 200 oorlogsspellen – en sommige daarvan duurden wekenlang.

De meeste gingen over potentiële zeeconflicten met Japan. Ze realiseerden zich dat het een lange oorlog zou worden en de Japanners zich waarschijnlijk over andere eilanden in de Grote Oceaan zouden verspreiden. Ze begrepen ook dat de Japanners van eiland naar eiland moesten gaan om terug te keren naar Japan. En dat gebeurde ook.

Zijn er ook weleens operaties mislukt die deels op spelsimulaties waren gebaseerd?
Dat was het geval bij de Vietnam-oorlog. Het was de begintijd van de computers en sommige Amerikaanse strategen gingen vooral uit van cijfers: ze dachten dat Noord-Vietnam geen partij zou zijn voor de VS, omdat ze met zoveel minder waren. Maar een oorlog gaat uiteindelijk om meer dan alleen maar cijfers.

Volgens een van de grootste militaire denkers, de Pruisische generaal Clausewitz, kan je kaartspellen zien als de menselijke activiteit die het meest op oorlog lijkt. In kaartspellen zit namelijk ook een onbekend element. Tijdens een oorlog heb je een plan, maar kunnen er ook dingen zijn die ervoor zorgen dat dat plan mislukt. Zieke soldaten, iets dat niet op de kaart stond aangegeven, late toeleveringen, dat soort dingen. Een oorlogsspel kan niet de toekomst voorspellen, maar je wel voorbereiden op verschillende uitkomsten.

Wanneer zijn dit soort oorlogsspellen eigenlijk getransformeerd tot de bordspellen die we vandaag de dag kennen, zoals Risk?
Daarvoor moeten we terug naar het begin van de twintigste eeuw, toen H.G. Wells, de auteur van The War of the Worlds, het boek Little Wars publiceerde. Daarin werden de regels uitgelegd van een spel met speelgoedsoldaten. Dit was het begin van de recreatieve oorlogsspellen, die niet bedoeld waren voor het leger; het idee was hier eerder om fictieve oorlogen te voeren of historische conflicten na te spelen.

Eind jaren dertig werden oorlogsspellen een sociale activiteit, vooral in de hogere kringen van New York. Maar het interessante was dat er ook echt wisselwerking plaatsvond tussen oorlogsspellen voor soldaten en voor burgers. In de jaren vijftig werden veel Amerikaanse spelontwikkelaars benaderd door het ministerie van Defensie om spellen te produceren voor het leger. En dat gebeurt nog altijd. Het spel Phantom Fury gaat bijvoorbeeld over de tweede slag om Fallujah in 2004, en is gemaakt door Laurent Closier, die voor de Franse krijgsmacht werkt.

Zijn de oorlogen van vandaag de dag ook makkelijk na te bootsen, of zijn die te complex?
Het is makkelijker om klassieke conflicten te simuleren waarbij je twee partijen hebt: de goeieriken en de slechteriken die elkaar bestrijden, en wie de meeste poppetjes overhoudt wint. Maar begin jaren negentig realiseerden we dat het niet helemaal meer zo werkt, vooral sinds het uiteenvallen van Joegoslavië. De Navo, die lang gebruik heeft gemaakt van oorlogsspellen, realiseerde zich dat ze niet de benodigde software hadden om dit soort conflicten goed te begrijpen. Ze besloten zogeheten matrix-spellen te gebruiken, waarbij je met meerdere deelnemers kunt spelen.

Hoe werken zulke matrix-spellen?
Het idee is dat je er militaire gegevens in verwerkt, maar ook uit de politiek, economie, diplomatie en de pers. Het probleem is alleen dat zulke dingen meestal niet zo kwantificeerbaar zijn. De regels zijn meestal vrij eenvoudig. Elke speler kondigt aan wat ze willen doen, en geven drie redenen waarom. Dan gooien ze een dobbelsteen. Als de andere spelers deze redenen acceptabel vindt, kunnen ze drie punten optellen bij wat er gegooid is. Of twee of één punt, als ze niet alle redenen goed vinden. Met zeven of meer punten is de actie goedgekeurd.

Wat heb je hier precies aan in de echte wereld?
Oorlogsspellen stellen je in staat om voorbij de morele vragen te denken. De vraag is niet: “Is dit goed?” Het gaat erom dat je alle belangen, doelen en middelen van de deelnemers in kaart brengt.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE Frankrijk

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram