Zo is het om in een land te leven dat officieel niet bestaat

In Europa wonen nu 6,5 miljoen mensen in landen die helemaal niet bestaan – volgens de rest van de wereld dan tenminste. Deze plekken worden namelijk niet erkend door een groot deel van de wereld en hebben dus ook niet het recht om hun eigen toekomst vorm te geven.

Na de val van de Sovjet-Unie en Joegoslavië zijn er eenentwintig nieuwe, onafhankelijke staten ontstaan. Maar er waren ook meer dan tien nationale en etnische groepen die soevereiniteit wilden hebben, maar die niet kregen.

Sommige groepen vonden manieren om vreedzaam binnen de nieuwe grenzen van Oost-Europa te leven. Andere vochten bloederige oorlogen uit om de ‘bezetters’ uit hun moederland te krijgen. En weer andere riepen de hulp in van Rusland. Alle zes omstreden Oost-Europese gebieden hebben een ander verhaal te vertellen, waarin iedereen een andere mening heeft, maar wel hetzelfde wil: een normaal leven leiden.

In de Zuidelijke Kaukasus zijn Armenië en Azerbeidzjan al meer dan dertig jaar in gevecht om Nagorno-Karabach, onder de bevolking ook wel bekend als Artsach. Het is een enclave binnen Azerbeidzjan, maar wordt bewoond en bestuurd door Armeniërs, wier moderne geschiedenis tijdens de Eerste Wereldoorlog is getekend door de Armeense genocide, waarbij tussen de 1 en 1,5 miljoen Armeniërs in het Ottomaanse Rijk werden omgebracht.

Na een lange, lastige wapenstilstand keerde de onrust in Nagorno-Karabach eind 2020 weer terug, nadat het door Turkije gesteunde Azerbeidzjaanse leger diep was doorgedrongen in Nagorno-Karabach en grond terugveroverde dat het in 1993 was kwijtgeraakt. Er vielen duizenden doden.

“Ik ging afgelopen jaar samen met mijn familie op de vlucht vanuit Shushi, nadat we gedwongen waren om ons huis te verlaten,” zegt Saro Saryan vanuit Jerevan, de hoofdstad van Armenië. “We waren in 1988 ook al een keer weggevlucht uit Bakoe, toen daar ook geweld uitbrak tegen Armeniërs.” 

Voordat ze op de vlucht moesten, runde Saryan een geologisch museum. “Het is alsof je permanent wordt geopereerd door een chirurg en na een tijdje gewend raakt aan de pijn,” zegt hij. “Je bent niet meer bang. Mijn zoon is een been kwijtgeraakt tijdens de gevechten en ligt nu in een kliniek in Zwitserland. Maar we hebben geluk gehad – duizenden mensen zullen hun familie nooit meer terugzien.”

“Voordat de oorlog uitbrak voelden we het zwaard van Damocles al boven ons hoofd hangen, maar we wilden onze kinderen niet zo opvoeden dat ze de Azerbeidzjaanse buren zouden haten. We hebben onze steden ingericht volgens de Armeense cultuur: musea, kerken, het leger. Diep vanbinnen geloofden we in een hogere macht. Nu is het lastig om er de hoop in te houden.”

“Als we internationaal erkend waren geweest, was veiligheid vanzelfsprekender geweest. Waarom is dat niet gebeurd?”

In het zuiden van het voormalige Joegoslavië ligt Kosovo, dat in 1999 loskwam van zijn noordelijke buurland Servië na een felle oorlog tussen de Albanese meerderheid en de Servische leiders. Het bleef onder toezicht van de Verenigde Naties tot 2008, waarna de onafhankelijkheid werd uitgeroepen, met Pristina als hoofdstad.

Sindsdien is het land erkend door ongeveer de helft van de VN-lidstaten, waaronder Nederland en België. Een machtige groep landen weigert dit echter, waaronder China en Rusland, van oudsher een bondgenoot van Servië. Daardoor begeeft Kosovo zich nog steeds in een kwetsbare positie, terwijl het ook nog altijd herstellende is van de oorlog van twintig jaar terug.

“Toen Kosovo in 2008 onafhankelijk werd, zat ik op een internationale kostschool en moest ik aan mijn medeleerlingen uitleggen wat het allemaal betekende,” vertelt Valon Xoda vanuit Pristina. “Ik moest uitleggen wat Joegoslavië was, welke landen eruit voort zijn gekomen en welke etnische dimensies daarbij komen kijken.”

“Niemand wist hoe de Kosovaarse vlag eruitzag, totdat die in 2008 werd gehesen. Het was allemaal nogal houtje-touwtje. We hadden niet eens echte paspoorten, maar een speciaal reisdocument van de VN. Dat heeft altijd problemen opgeleverd bij de internationale grenzen.”

“We hebben de Kosovaarse identiteit opgedragen gekregen als neutrale oplossing voor de problemen die de burgeroorlog heeft veroorzaakt. Er werd in 2008 veel geld gepompt in het plan om het Kosovaarse nationalisme te creëren, maar je ziet nu bijna nooit een vlag bij culturele evenementen. De ethnische groepen gebruiken hun eigen vlag; er wordt nauwelijks waarde gehecht aan de Kosovaarse identiteit. Ik zie mezelf als Albanees, vanwege de manier waarop Albanezen onderdrukt werden in het oude Joegoslavië.”

“We kunnen met onze Kosovaarse paspoorten geen visum krijgen om naar Spanje te reizen. Ook niet naar Cyprus, Griekenland of Rusland – er zijn veel landen die onze papieren niet erkennen. Dus zoals jullie je tijdens de pandemie hebben gevoeld, voelen wij ons altijd: gevangen in ons eigen land.

“Er is hier een factie die zegt dat het heel veel tijd en geld kost om een internationaal erkende staat te worden. We kunnen Spanje niet zomaar zover krijgen dat ze ons erkennen. Misschien moeten we tot Albanië toetreden, of er een soort hybride federatie mee vormen. Maar dat zou te problematisch zijn voor de Balkanregio. We moeten een manier vinden om echt onafhankelijk te kunnen zijn.”

Het mag er in het zwoele, subtropische klimaat aan de Zwarte Zee dan uitzien als een idyllisch paradijs, maar Abchazië kent een geschiedenis die je vooral tragisch kunt noemen. Het land, dat lokaal bekendstaat als Apsny (‘het land van de ziel’), werd na de val van de Sovjet-Unie onderdeel van Georgië, maar de leiders voelden zich bedreigd door het nogal nationalistische sfeertje van deze nieuwe republiek.

Er brak een onafhankelijkheidsoorlog uit, die dertien maanden duurde en eindigde in 1993. Het was barbaars en wreed, zowel aan Abchazische als Georgische zijde, en een groot deel van de hoofdstad Soechoemi werd met de grond gelijk gemaakt – helemaal hersteld is de stad nog steeds niet. De rebellen wonnen dankzij militaire hulp van Rusland, en dat Abchazië de 21ste eeuw heeft overleefd, heeft het aan de financiële steun uit Moskou te danken.

“Ons leven is erg onvoorspelbaar en onzeker,” vertelt Aliona Koevitschko vanuit de hoofdstad. “Als mensen van mijn leeftijd uiteindelijk met pensioen gaan, krijgen ze alleen een Abchazisch pensioen van ongeveer 8 euro per maand. De generatie die nu met pensioen gaat, krijgt een Russisch pensioen van 120 euro. Maar als het mijn tijd is, is dat allemaal dus weg.”

“Onze niet-erkende status betekent dat het bijna onmogelijk is om hier een bedrijf te starten. We kunnen geen infrastructuur ontwikkelen, of communicatie- of transportnetwerken. Er is maar één officiële in- en uitgang: via het vliegveld van Sochi in Rusland. Het vliegveld van Soechoemi en de zeehaven zijn allemaal gesloten. Al dertig jaar lang.”

“De meeste jonge mensen zijn vertrokken. Zelf kan ik niet weggaan, want ik heb oudere familieleden die van mij afhankelijk zijn. Ik blijf dus, maar niet omdat ik het leven hier nou zo leuk vind.”

“We hebben één internationale relatie: met Rusland. Zij bieden ons bescherming. Maar Abchazië werd ertoe aangezet om onafhankelijk te worden door de acties van het Georgische leger. Het was een kwestie van overleven toen de tanks hier kwamen. Voor dat moment hoopten we nog op een oplossing mét Georgië, maar dat konden onze leiders niet voor elkaar krijgen.”

“We zijn een erg traditionele samenleving, maar het is hier niet zo strikt als in de Noordelijke Kaukasus. We hebben geen nachtclubs, maar zo nu en dan zijn er wel kleine concerten. Als je een man bent, kun je het best naar je zin hebben bij een van de hotelbars. Maar vrouwen kunnen daar niet terecht.”

Net als Abchazië valt Zuid-Ossetië binnen Georgisch grondgebied, en krijgt het steun vanuit Rusland. Het is er bergachtig, wordt door andere landen omgeven en er zijn weinig natuurlijke hulpbronnen aanwezig. In 2008 vochten de twee landen een korte oorlog uit over de staat Alanië, waarna Rusland diens onafhankelijkheid formeel erkende. Vandaag de dag is Zuid-Ossetië een symbolische plek in de proxy-oorlog tussen Rusland en het Westen.

“Voor buitenstaanders is het lastig om een beeld te vormen van de samenleving waarin ik ben opgegroeid,” zegt Aschar Sanakojev vanuit hoofdstad Tschinvali. “Ik ben geboren tijdens het eerste conflict in de jaren negentig, en opgegroeid te midden van de ruïnes van de oorlog. Tien jaar lang was er bijna geen stroom, gas of warm water. Maar ik heb een gelukkige jeugd gehad. En een hele interessante, omdat-ie gebaseerd was op menselijke relaties.”

“De normen en waarden zijn in Tschinvali nog altijd vrij beperkend en conservatief. Maar dat heb ik nooit zo’n punt gevonden, omdat er wel een gemeenschappelijk idee was van wat goed of verkeerd was.”

“Als je alleen Zuid-Ossetisch staatsburger bent, ga je niet veel van de wereld zien. Ik denk dat zo’n 90 procent van de Osseten ook Russisch staatsburger zijn, omdat ze alleen dan kunnen reizen. Toch denk ik dat het lastig is om iemand in Zuid-Ossetië te vinden die tegen afscheiding van Georgië is. Persoonlijk vind ik het een nogal kunstmatige beweging, omdat het vooral het belang dient van Rusland, en niet dat van de Osseten.”

“Tschinvali is een rustige stad. Er is weinig infrastructuur of cultureel leven. Er zijn wat restaurants die nog tot laat open zijn, maar om middernacht is de stad over het algemeen uitgestorven.”

Transnistrië, ook wel bekend als de meest wetteloze plek van Europa, ligt aan de oostgrens van Moldavië. Het ontstond in 1992, nadat de overwegend Russische bevolking had gestreden om te voorkomen dat het in de invloedssfeer van Roemenië zou worden gebracht. De Russische vlag wappert tegenwoordig op elk overheidsgebouw.

Sindsdien is het een smokkelaarsparadijs geworden. Via de Zwarte Zee zijn al miljarden euro’s aan goederen – van wapens tot sigaretten en drank – het land in gekomen, waar vooral douaniers, ambtenaren en lokale handelaren een goede boterham aan verdienen.

“Ervaren reizigers vinden onze niet-erkende status wel interessant, maar veel mensen zijn ook bang om hierheen te komen, omdat er geen officiële ambassades zijn en ze allemaal waarschuwingen hebben gezien op overheidswebsites,” zegt Andrei Smolenski vanuit Tiraspol. “De avontuurlijkere types negeren alle waarschuwingen van hun regeringen, en zullen gewoon komen zolang er geen oorlog is. Maar het leven is hier verder best normaal. Ook hier zijn alle tieners de hele tijd online, zoals in de rest van de moderne wereld – ze zitten aan tafel op hun telefoon te kijken, in plaats van dat ze met elkaar praten.”

“Veel jonge mensen vragen ook het Russisch staatsburgerschap aan en spreken Russisch als moedertaal. Daarom gaan ze vaak naar Rusland als ze klaar zijn met school. Mijn eigen ouders werkten bij de politie toen onze republiek ontstond, en stonden achter het idee om de republiek Transnistrië te stichten. En ik ook, aangezien ik daarmee opgroeide.”

De Oost-Oekraïense oblasten Donetsk en Loehansk vielen in 2014 ten prooi aan door Rusland gesteunde separatisten. Niet iedereen is het eens over de rol die Moskou hier zelf speelt, maar waar geen twijfel over bestaat, is dat er een grote tragedie mee gepaard is gegaan. Tijdens de oorlog zijn aan beide kanten 13.000 mensen gesneuveld en het merendeel van de wereld is het erover eens dat de machtsovername van de rebellen op z’n zachtst gezegd niet de schoonheidsprijs verdient. Het grote dieptepunt was het neerhalen van vlucht MH17, waarbij 298 mensen het leven lieten (waaronder 193 Nederlanders). De Nederlandse regering heeft Rusland voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gedaagd vanwege zijn rol bij deze ramp.

Beide steden werden op een weinig subtiele manier ingenomen door separatistische groeperingen die door het Russische leger werden gesteund, maar dat neemt niet weg dat er ook bij de bewoners zelf al een draagvlak was voor deze zelfbenoemde “Volksrepublieken”. De meerderheid spreekt Russisch, en veel mensen – vooral de oudere generatie – hebben nooit zo geloofd in de Oekraïense onafhankelijkheid, al bleek voor de oorlog uit peilingen dat er wel enige steun voor was. Maar sinds de gevechten zijn uitgebroken, hebben veel mensen juist het idee omarmt om de banden met Rusland te versterken.

“Het is allemaal begonnen omdat de Oekraïense president Viktor Janoekovytsj elk papiertje ondertekende dat Frankrijk, Duitsland en de VS voor zijn neus legde,” zegt Oleg Antipov, een voormalig persattaché bij de voetbalclub Sjachtar Donetsk, vanuit Donetsk. “Maar in Donetsk willen we niet hetzelfde als in Kiev.”

“In april 2014 was er een gevecht in het dorp Sloviansk: een paar rebellen met AK47’s. Oekraïne stuurde er het hele leger op af. Toen gingen er mensen vanuit heel Donetsk naartoe om vrijwillig hun steun te geven, en dat schiep een soort eenheid. En ook voor het eerst de wens om onafhankelijk te worden. Daarna kondigde Oekraïne zijn “antiterroristische operaties” aan richting ons, het eigen volk, en begonnen ze op burgers te schieten. Ze wilden ons zo bang maken dat we zouden gaan liggen. Dat was een enorm keerpunt.”

“Na het onafhankelijkheidsreferendum kwamen de legerhelikopters naar de stad Donetsk. Toen werden burgers echt een doelwit en beseften we dat we in een burgeroorlog waren beland.”

“Om de dertig seconden viel wel een bom. Het ergste was het wachten tussendoor – die seconden leken wel een jaar te duren. Maar je raakt eraan gewend. Zelfs onze poes. Eerst volgde ze ons altijd als we dekking zochten voor de bombardementen, maar na een paar weken keek ze ons aan alsof het haar niks kon schelen.”

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE World News.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.