Wat is een wereldpaspoort eigenlijk?

Op 14 januari werd de rapper en activist Yasiin Bey, ook wel bekend als Mos Def, opgepakt door de Zuid-Afrikaanse douane toen hij op een vliegtuig naar Ethiopië probeerde te stappen. Het ministerie van Binnenlandse Zaken van Zuid-Afrika beschuldigde Bey ervan dat hij de plaatselijke immigratiewetten had overtreden, door onder andere langer te blijven dan zijn visum toestond, en een "wereldpaspoort" te gebruiken als reisdocument.

De media berichtten al snel dat het paspoort van Bey nep was (of zoals de NY Daily News het zei: "Mos Definitely wasn't valid"). De officiële aanklacht luidt dat hij een valse identiteit en een "onherkenbaar reisdocument" heeft gebruikt. Maar wat is een wereldpaspoort eigenlijk, en waarom had hij er eentje?

De geschiedenis van het wereldpaspoort gaat terug naar 1954 toen Garry Davis, die in de Tweede Wereldoorlog met een bommenwerper vloog maar later een vredesactivist werd en zijn Amerikaanse staatsburgerschap verwierp, de World Service Authority (WSA) oprichtte. Hij stelde zich een wereld voor zonder grenzen, en WSA zou het administratieve bureau zijn dat zou optreden als een internationale overheid, die wereldpaspoorten uitdeelt en "wereldburgerschap" erkent.

In de vroege jaren waren er al problemen met erkenning: Davis werd meerdere keren gearresteerd voor het gebruiken van een wereldpaspoort als reisdocument. Arthur Kanegis, een filmmaker die bezig is met een documentaire over Davis, vertelt over de keer dat de idealist in 1987 werd opgepakt door de Franse autoriteiten voor het maken van een neppaspoort.

"Garry antwoordde: 'Wil je daarmee zeggen dat dit een nepexemplaar van een echt wereldpaspoort is?' En zij zeiden: 'Dat bestaat niet'. En hij zei: 'Dus ik word aangeklaagd voor het maken van een nepexemplaar van een document dat niet bestaat?'" Daarna werd hij vrijgelaten.

WSA garandeert niet dat welk land dan ook hun paspoorten of andere documenten zal accepteren. De organisatie opereert als een kleine non-profit vanuit Washington. Er werken voornamelijk vrijwilligers, en de organisatie draait op de kleine bedragen die ze rekenen voor het uitgeven van documenten en donaties.

WSA zegt dat ze tot nu toe 750.000 wereldpaspoorten hebben uitgegeven, naast in totaal vier miljoen geboorteaktes, huwelijkscertificaten, en andere identiteitsdocumenten. Volgens de huidige voorzitter van WSA David Gallup, een mensenrechtenadvocaat, zijn deze certificaten bedoeld om "de mensenrechten te bekrachtigen van iedereen ongeacht hun economische, sociale, religieuze of etnische status of seksuele oriëntatie."

WSA gaf de meeste wereldpaspoorten uit tussen 1988 en 1995, toen de Sovjet-Unie uiteenviel in een lappendeken van onafhankelijke staten. Gallup zegt dat de organisatie er nu veel minder uitgeeft – tussen de vijfduizend en tienduizend documenten, inclusief paspoorten, per jaar. Maar Gallup gelooft dat de blijvende vraag naar wereldpaspoorten een teken is dat de documenten nog steeds nuttig zijn.

Op plekken waar documenten van WSA zoals wereldpaspoorten en geboorteaktes worden geaccepteerd, gebruiken de houders ze om bankrekeningen te openen, rijbewijzen aan te vragen, zich als werknemer te registreren, en andere bureaucratische taken te vervullen die de meeste mensen met meer gangbare papieren voor lief nemen. WSA heeft bijvoorbeeld wereldpaspoorten uitgegeven aan Afghaanse en Iraakse vluchtelingen in Noorwegen, die de documenten gebruiken om de certificaten aan te vragen die ze nodig hebben om naar andere Scandinavische landen te reizen voor werk. Gallup vertelde me ook twee niet-Russische ouders, die geen papieren hadden van hun land van herkomst, en die een wereldgeboorteakte gebruikten om gezondheidszorg voor hun kind dat in Rusland geboren werd te regelen. Volgens een woordvoerder gebruikte Bey een wereldpaspoort omdat het een betere "representatie van zijn persoonlijke idealen en denkbeelden" was dan zijn Amerikaanse paspoort.

Een wereldpaspoort moet net als nationale paspoorten regelmatig worden vernieuwd, en WSA scant alle pagina's van ingeleverde paspoorten voor stempels en visa, en zet voorbeelden hiervan online. De organisatie gebruikt dit als bewijs dat de wereldpaspoorten onofficieel worden geaccepteerd door meer dan 170 landen en territoria over de hele wereld, hoewel ze officieel maar erkend worden door zes landen (Burkina Faso, Ecuador, Mauritanië, Tanzania, Togo, en Zambia).

Na zijn arrestatie wees Bey erop dat de Zuid-Afrikaanse overheid in het verleden meerdere malen wereldpaspoorten heeft erkend, "in Johannesburg en Kaapstad, zo vroeg als 1996 en zo laat als 2015." Gallup zegt dat dit soort erkenning in het verleden de aanklacht tegen Bey kan ondermijnen.

Richard Boswell, een professor in immigratiewet aan UC Hastings, zegt dat hij niet ziet hoe "onofficiële" erkenning in het verleden een land zou verplichten om documenten in de toekomst te accepteren. "Ik zie niet hoe één onoplettende grenswachter een heel land kan verplichten om dit paspoort te erkennen."

Aan de andere kant, als een land vaker bepaalde wetten niet handhaaft maar die dan opeens wel inzet tegen een bepaald individu, kan dat gezien worden als een misbruik van de wet, aldus Holly Cooper, onderdirecteur van de Immigration Law Clinic bij UC Davis. "Omdat Yasiin Bey er controversiële ideeën op nahoudt, is het erg waarschijnlijk dat Zuid-Afrika nu de immigratiewetten gebruikt om Meneer Bey te straffen voor zijn opvattingen – als het waar is dat het land eerder wel wereldpaspoorten heeft aangenomen."

Gallup zegt dat WSA van de advocaat van Bey "erg recente stempels uit Zuid-Afrika heeft gekregen. Zo staat er een werkautorisatie- en huisvestingsstempel in een wereldpaspoort van binnenlandse zaken. Er zaten ook stempels bij van 2014, 2013, 2012, dus dat ze zeggen dat ze het paspoort niet erkennen is een onjuiste weergave van de werkelijkheid."

Gallup vertelt ook dat hij een brief aan de overheid van Zuid-Afrika heeft geschreven om het land te wijzen op het recht van Bey om vrij te reizen. Gallup wijst erop dat het recht om elk land te verlaten, inclusief het eigen land, en er weer terug te komen beschouwd wordt als een onvervreemdbaar recht door de meeste regeringen, en in de Verklaring van de Rechten van de Mens is opgenomen.

Gallup zegt dat WSA vaak dit soort steun biedt aan iedereen die hen om hulp vraagt als het gaat om de rechten om te reizen, identificatie, of erkenning – ongeacht of diegene ook daadwerkelijk documenten van WSA heeft. Ze geven advies over de juridische beperkingen van werelddocumenten en de beste manieren om autoriteiten over te halen om ze te accepteren.

Critici zeggen dat deze onvoorwaardelijke steun ervoor zorgt dat wereldpaspoorthouders de documenten makkelijk kunnen gebruiken om misdaden te plegen. In 2006 gebruikte een Amerikaanse terrorist een wereldpaspoort om door Zuid-Amerika te reizen, waar hij twee bomaanslagen op hotels plande. In 1996 gebruikte een terrorist die een cruiseschip had gekaapt een wereldpaspoort om van Italië naar Spanje te vluchten, waar hij uiteindelijk weer opgepakt werd. Maar op de 750.000 paspoorten die zijn uitgegeven is dat een verwaarloosbaar percentage.

Gallup benadrukt dat WSA zich strikt houdt aan de nationale veiligheidswetten van de Verenigde Staten. Ze werken niet samen met mensen in sanctielanden als Syrië, Iran, Soedan, Somalië en Noord-Korea (ondanks de erbarmelijke mensenrechten in deze landen) en steunen geen mensen die in de FBI-database of op een terrorisme-watchlist staan. Ook claimt WSA dat ze de achtergrond en identiteit van iedereen die zich aanmeldt uitgebreid checken.

Hoewel de praktische effecten van WSA niet altijd even duidelijk zijn, is het recht waar zij voor vechten belangrijk voor iedereen. Of zoals WSA zegt: "Het wereldpaspoort representeert het onvervreemdbare recht van de mens om vrij te kunnen reizen op planeet aarde."

Bey moet op 8 maart voor de Zuid-Afrikaanse rechtbank verschijnen.