30 jaar na de vliegramp in de Bijlmer is er nog een hoop onverwerkt leed

Op 4 oktober 1992 stort een vliegtuig van vliegtuigmaatschappij El Al neer op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg in de Amsterdamse Bijlmermeer. De ramp kost zeker 43 mensen het leven, onder wie veel kinderen. Hoeveel doden er precies zijn gevallen is nog altijd onbekend, want in de flats woonden ook veel ongedocumenteerde mensen.

Voor veel Nederlanders is de vliegtuigramp in de Bijlmer een gebeurtenis die ze kennen uit het nieuws, voor anderen verandert het hun leven. Regisseur Olivier Garcia (32) maakte er de documentaire Een Gat In Mijn Hart over, samen met artiest en creatief directeur van Omroep ZWART Akwasi (34), die de ramp als 4-jarig jongetje vanuit zijn woning in een nabijgelegen flat zag gebeuren. In de film zoekt Akwasi mensen op die, net als hij, als kind dicht bij de ramp betrokken waren. 

“Akwasi liet mij het boekje Een Gat In Mijn Hart zien. Kinderen in de Bijlmer kregen na het ongeluk op school de opdracht om erover te tekenen en te schrijven, dat was een manier om het te verwerken. In het boek zijn die teksten en tekeningen afgedrukt, waaronder een tekening die Akwasi destijds had gemaakt,” vertelt Garcia.

“Tijdens het bladeren merkte ik dat het anders was dan hoe ik de ramp kende. Ik ken vooral de beelden en de verhalen van mijn moeder. Zelf was ik drie toen het gebeurde, ik herinner mij niets”, zegt Garcia. “Mijn moeder vertelde mij later dat ik bij haar achterop de fiets zat, toen ze een vliegtuig laag zag vliegen. Er leek rook uit te komen. Een jaar voor het filmen bezocht ik het monument voor het eerst. Ik wist wat er was gebeurd, dat er een groot ongeluk had plaatsgevonden. Maar de details kende ik niet. De vliegtuigramp had altijd iets sensationeels. Maar dit boek met de ervaringen van de kinderen maakte het veel menselijker. Ik kon me er daardoor makkelijker in verplaatsen. Er ging een wereld voor me open.” 

Akwasi wilde het boek verfilmen en vond dat het kinderperspectief daarin een belangrijke rol moest krijgen. “Zijn dochter was jarig tijdens de draaidagen. Ze werd vier, even oud als hij was tijdens de ramp.” De tekeningen die na de ramp werden gemaakt door de kinderen uit de Bijlmer komen regelmatig terug in de documentaire, net als de teksten die ze schreven. 

“Een Gat In Mijn Hart is de eerste documentaire van Omroep ZWART, dus we wilden iets maken waarmee we meteen binnen zouden komen. Iets voor de mensen die het hebben meegemaakt, om onverwerkt leed een plek te geven,” zegt Garcia. In de documentaire wil Omroep ZWART spreken met de mensen, in plaats van over mensen. “Het gaat over een ramp die heel Nederland aangaat, niet alleen mensen uit de Bijlmer. Dat was ook waarom we de film in eerste instantie wilden maken. Maar we zagen al snel dat het niet alleen over de ramp ging, maar over een volgende generatie. De documentaire gaat over iets specifieks – de vliegramp. Maar het spreekt voor iets groters: traumaverwerking. Hoe groeit de volgende generatie op met een trauma? En hoe zorg je ervoor dat je met je kinderen kunt praten over wat er is gebeurd?”

Voor de film zochten de makers archiefbeelden, maar volgens Garcia was het niet makkelijk om beelden te vinden waarin de bewoners van de getroffen flats zelf aan het woord kwamen. “Heel veel ging over brandweermannen, hulpverleners en heel weinig over de bewoners. En al helemaal bewoners van kleur. Gek genoeg waren ze echt weinig aan het woord, waardoor we moesten graven. AT5 en het NOS Jeugdjournaal waren echt dankbare bronnen voor archief met de flatbewoners,” zegt hij.

Afgelopen week werd Een Gat In Mijn Hart vertoond in Imagine IC, een soort erfgoedinstelling en museum waar verhalen uit Zuidoost worden verzameld en gearchiveerd. De plek speelt ook een rol in de film: we zien hoe Akwasi en zijn lotgenoten er een kringgesprek voeren. 

“Heel veel mensen spraken op die plek voor het eerst met anderen over de gebeurtenis,” zegt Garcia. Ook wordt in de documentaire vastgelegd hoe de getuigen van de ramp over de gebeurtenis in gesprek gaan met hun kinderen. Zowel thuis, met de tekeningen, als op de plek van de flats en het monument. Ze vertellen hun kinderen wat ze hebben meegemaakt. Sommigen van hen hebben dat vroeger zelf gemist bij hun eigen ouders, omdat die van een generatie waren die er niet over sprak. Velen verhuisden kort na de ramp weg uit de Bijlmer, om niet met de pijnlijke herinneringen geconfronteerd te worden. Anderen stopten hun ervaringen ver weg, net als hun pijn. Voor hen was dat de manier om met zo’n heftige gebeurtenis om te gaan: er niet over praten, zodat het lijkt alsof er nooit iets gebeurd.

“Voor de film spraken we ook professor dr. Berthold Gersons. Hij was destijds hoofd van de afdeling psychiatrie in het AMC en verantwoordelijk voor de trauma-opvang tijdens en na de vliegramp. Die man maakte veel indruk op mij. We gingen naar hem toe met het idee te horen hoe de ramp voor hem was geweest, maar het gesprek verliep anders. Akwasi vertelde dat hij erbij was geweest als kind, welke impact dat had op zijn leven en hoe zijn verwerkingsproces eruit zag. Gersons zei toen: ‘koester dat gat in je hart.’ Dat was bijzonder. Ik ken Akwasi als iemand die heel erg iets van z’n leven maakt. Hij heeft een missie om verandering te brengen, maar sommige dingen kan je niet veranderen of oplossen,” zegt Garcia. “Het accepteren is onderdeel van je traumaverwerking. Je moet ook voelen wat je hebt meegemaakt.” 

“Dat is het mooie aan dit project. Dit houdt niet op op het moment dat de film klaar is. We hadden in het weekend nog een vertoning en we gingen in gesprek met mensen. Ik merkte dat die nagesprekken erbij horen en onderdeel zijn van het proces.” 

De documentaire Een Gat In Mijn Hart van Omroep ZWART is dinsdag 4 oktober om 22.10 uur te bekijken op NPO2.