Het kunstwerk Mutual Wave Machine onderzoekt hersensynchroniciteit

In samenwerking met TodaysArt zullen we de komende tijd een aantal kunstenaars uitlichten die werk maken op het snijvlak van kunst, technologie en wetenschap. Het werk van die kunstenaars kun je dan natuurlijk 27 & 28 september bekijken bij TodaysArt zelf. 

Op dezelfde golflengte zitten. Iedereen die wel eens heeft moeten samenwerken met iemand met een pijnlijk gebrek aan creativiteit en een hoog gehalte managementspeak heeft die uitspraak wel eens moeten aanhoren. In de clichélievende volksmond betekent het dezelfde ideeën erop nahouden, maar voor hersenwetenschappers kan het ook iets heel anders betekenen. Je hersenen produceren namelijk verschillende meetbare elektromagnetische golven die ontstaan door de stroompjes die informatie overbrengen tussen de miljarden neuronen. En die kunnen gemeten worden met EEG. En vervolgens vergeleken worden met de golven van iemand anders, waardoor letterlijk gemeten kan worden hoezeer je op dezelfde golflengte zit. Al betekent dat waarschijnlijk niet hetzelfde als wat die saaie collega bedoelt.

Enfin, die wetenschappelijke notie wordt onderzocht met de installatie Mutual Wave Machine, die ontstond uit een samenwerking tussen hersenwetenschapper Suzanne Dikker en interactieve-mediakunstenaar Matthias Oostrik, met Peter Burr, Matthew Patterson Curry en Diederik Schoorl. In de installatie zitten twee mensen met EEG-kappen op tegenover elkaar en krijgen ze zowel visuele als audio feedback die sterker wordt als hun hersenen dezelfde signalen gaan afgeven. Om te vragen wat ze er precies mee willen bereiken belde ik Suzanne.

Motherboard: Hi Suzanne, je doet nu dingen in de kunstwereld, maar eigenlijk ben je neurowetenschapper, kan je me wat vertellen over je achtergrond?
Suzanne Dikker: Heel lang geleden heb ik op het Koninklijk Conservatorium gezeten om danseres te worden, later deed ik een vooropleiding aan het Rietveld en toen ben ik soort van de wetenschap ingerold.

Ingerold?
Het was een beetje een toevalsding, ik vind heel veel verschillende dingen interessant, zolang er maar een creatief proces bij komt kijken. In de wetenschap is dat zo en bovendien word je gedwongen om je vragen zodanig te formuleren dat je er een eenduidig antwoord op af kunt dwingen. Je hebt niet de vrijheid om het bij het stellen van vragen te laten, wat in de kunsten wel zo is.

Waar deed je onderzoek naar?
Ik heb me vooral bezig gehouden met hoe de hersenen dingen voorspellen, hoe ze voortdurend gebeurtenissen in onze omgeving anticiperen en hoe we daardoor snel op die gebeurtenissen kunnen reageren. Een beetje zoals bij een dans: wanneer je alle pasjes kent dan kun je voorspellen wat je danspartner gaat doen, en bijvoorbeeld alvast klaar gaan staan om haar na een pirouette op te vangen. Ik onderzoek of dit soort anticipatieprocessen, waardoor je je kunt ‘inleven’ in de ander, hersensynchroniciteit teweeg brengt tussen mensen tijdens een sociale interactie. En daar passen onze kunstprojecten met bijvoorbeeld Marina Abramovic goed bij.

Wacht even. Hersensynchroniciteit. Wat bedoel je daar mee?
Dat is als twee hersenen gelijktijdig dezelfde golflengtes produceren bij een EEG-meting.

Daar werken jullie ook mee bij de Mutual Wave Machine.
Klopt. We hebben hiervoor al een aantal projecten gemaakt om de relatie tussen de letterlijke betekenis en de figuurlijke betekenis van ‘op dezelfde golflengte’ zitten te onderzoeken. We hebben bijvoorbeeld samen met Lauren Silbert, Jennifer Silbert, en Oliver Hess de Compatibility Racer gemaakt, een karretje waar twee mensen in zitten dat harder gaat rijden als hun hersengolven meer op elkaar gaan lijken - als ze dus meer synchroon zijn.

Maar wat betekent dat dan? 
Dat weten we niet.

Serieus?
Ja, daar is geen fijne oneliner voor. Hersenen reageren hetzelfde als ze hetzelfde zien, als je ze bombardeert met felle lichtflitsen bijvoorbeeld, dan zit je ook op dezelfde golflengte. Maar dat is niet zo interessant. De vragen die wij proberen te beantwoorden komen meer uit de sociale wetenschappen. We hebben bijvoorbeeld onderzocht met standaardtesten uit de psychologie of mensen met een groter empathisch vermogen meer hersensynchroniciteit vertonen.

En?
Er is een indicatie dat die relatie bestaat, maar daar is nog meer data voor nodig.

Dus jullie doen ook serieus wetenschappelijk onderzoek met jullie kunstprojecten?
Ja, maar natuurlijk moeten we er wel goed over nadenken of de data ook echt bruikbaar is. Daar moeten we de omgevingsfactoren in meenemen en hopelijk komt daar dan iets uit waar we ook iets over kunnen zeggen in wetenschappelijke zin.

En meer in de menselijke zin? Hoe reageren mensen op jullie projecten? Voelen ze zich meer verbonden?
In ons vorige project Measuring the Magic of Mutual Gaze moesten mensen met EEG-kappen op elkaar dertig minuten in de ogen kijken, zonder iets te zeggen en zonder al teveel te bewegen. Dat was voor sommigen echt een meditatieve ervaring, een hele sterke ervaring van connectie, een emotionele ervaring…

Een ongemakkelijke ervaring…
Ook misschien, maar wat ik wel merkte was dat het mensen dwingt om echt een connectie met elkaar te proberen te krijgen. Ze moeten stilstaan bij dingen waar ze normaal niet bij stilstaan. Ze letten op kleinere dingen: oogbewegingen, ademritmes, dingen waar je normaal niet bewust op let. Onderzoek toont aan dat mensen dat wel onbewust doen, maar we dwingen mensen om dat soort processen naar hun bewuste te trekken. En onafhankelijk van kunst of wetenschap is dat wel iets wat mensen meenemen.

Werkt dat ook bij de Mutual Wave Machine die op TodaysArt staat?
Dat weten we nog niet, de setup is daarbij anders. Mensen doen het ten eerste korter. Daarnaast is het meer een visuele ervaring. Als er weinig synchronisatie is dan krijgen mensen minder patronen te zien. Maar als dat toeneemt, en ze meer visuele stimuli krijgen, komen ze wellicht in een opwaartse spiraal terecht waarin meer synchronisatie nog meer synchronisatie oplevert. Het zou kunnen dat mensen in een loop terecht komen.

Ben benieuwd. Mis je met al die kunst de hardcore wetenschap trouwens niet?
Ik dacht eerst dat het mijn wetenschappelijke carrière niet goed zou doen als ik dit soort dingen deed omdat het je wegneemt van je rigoureuze pad als wetenschapper. Maar ik merk dat er uit wetenschappelijke hoek steeds meer aandacht is voor dit soort projecten. Mensen erkennen dat interesse hierin ook interesse in de wetenschap zelf is. Ik heb bijvoorbeeld net financiering gekregen van zowel NWO als van de National Science Foundation om deze interdisciplinaire onderzoeksrichting verder te ontwikkelen. Zo blijf ik ook in nauw contact met collega's om mijn balans goed te houden, om niet te ver af te dwalen naar populaire wetenschap. Mensen zeggen bijvoorbeeld vaak dat we hier een soort datingtool van zouden kunnen maken, maar dat ga ik niet doen: we weten gewoon nog te weinig over hersensynchroniciteit om eruit af te leiden of mensen bij elkaar ‘passen’ en ik vind het belangrijk om erkend te blijven als iemand die voorzichtig omgaat met het interpreteren van data. De samenwerkingen die ik aanga met de kunstenaars helpen ook dit soort onderwerpen op een heel andere manier te benaderen. Ze voeden me met vragen die ik weer mee terug kan nemen naar het lab, om te kijken of ze vertaalbaar zijn naar vragen die je experimenteel kunt onderzoeken