​De toekomst van activisme, volgens Greenpeace-veteraan Brian Fitzgerald

Brian Fitzgerald begon in 1982 met zijn activistencarrière bij Greenpeace en kan dus met gerust hart zeggen dat hij de ins en outs van activisme over de jaren wel kent. Hij heeft in de die tijd zowel op de frontlinie gestaan in de strijd tegen walvisvaarderij, als achter de computer om Greenpeace als een van de eerste NGO's een plek te geven op het toen jonge internet. Nu is hij vooral bezig met het bedenken van Greenpeace-campagnes die werken in een tijd waarin de gemiddelde aandachtsspanne korter is dan het leven van een doodgeknuppelde babyzeehond.

In de aanloop naar ADE-green, een bijeenkomst van denkers over klimaat en duurzaamheid dat vanmiddag plaatsvind in de Brakke Grond, sprak Motherboard met Fitzgerald over de toekomst van activisme. Activisme blijkt veel groter, interessanter én bereikbaarder te zijn dan wij dachten.

Motherboard: Wat is activisme?

Brian Fitzgerald: Ik zou het definiëren als het actief nastreven van het geloof dat een betere wereld mogelijk is, en dat de realisering daarvan langs de weg van moedige individuele en collectieve actie gaat. Activisme is heel anders dan protest: protest is een uiting van ontevredenheid, activisme is pleiten voor een alternatief en de inspanning om dat te implementeren.

De term activisme lijkt bijna voor elke daad gebruikt te worden. Wat doet een activist tegenwoordig?

Alles is mogelijk. Van snapchatactivisme tot sta-in-de-wegactivisme, en beide heb ik gedaan. Ideeën verspreiden zich net zo snel als mensen ze bedenken; medeleven en urgentie ontstaan rond een bepaalde zaak net zo snel als dat beelden online komen. Iedereen heeft toegang tot de gereedschappen die je nodig heb om activist te zijn. Activisme was nog nooit zo goed uitgerust om de wereld te veranderen.

Hoe is activisme veranderd sinds jij je in 1982 bij Greenpeace aansloot?

In die vroege jaren schreeuwden we veel moord en brand. Dat moest, omdat we mensen er van wilden doordringen dat de balans tussen beschaving en natuur verstoord was geraakt. Toen Greenpeace begon in 1972, was het woord 'ecologie' nog niet eens doorgedrongen tot het collectieve bewustzijn. Tegenwoordig is moord en brand roepen een beetje afgezaagd. Het is belangrijker deel uit te maken van de oplossing en een voorvechter te zijn van wat mogelijk is, in plaats van alleen maar aan te wijzen wat anders moet zonder er iets aan te doen.

Als je vroeger een rimpeling wilde veroorzaken in het oppervlak van de publieke opinie, was je aangewezen op de traditionele media. Greenpeace, en elke andere activistische organisatie die ik ken, bekwaamde zich in de kunst van het press event en de press release. We moesten tegelijkertijd betrouwbaar zijn, zodat we ons zegje kwijt konden aan De Volkskrant en de BBC, én zorgen voor spektakel en conflict, zodat de verslaggevers iets te verslaan hadden. Tegenwoordig zijn er meerdere wegen die naar Rome leiden. Mensen staan direct met elkaar in verbinding. Er is geen tussenstation meer. De creatieve uitdaging is wel veel groter, en de hoeveelheid ruis ook. Maar met de juiste woorden, of een aangrijpend beeld, verspreidt pure emotie zich als een lopend vuur. Het tragische beeld van het aangespoelde Syrische jongetje heeft de Europese overheden meer onder druk gezet om met een oplossing te komen dan alle hulporganisaties bij elkaar. Dit was niet meer de taal van conflict en spektakel zoals vroeger, maar die van de menselijkheid.

Maar ook in deze nieuwe wereld biedt het beginsel waarop Greenpeace is gebaseerd nog fundament: het is de wetenschap dat een kleine groep mensen zonder middelen in staat is de wereld te overtuigen van z'n gedachtegoed, om zo het startsein te geven voor verandering.

Zou je ons kunnen vertellen welke rol je vervult bij Greenpeace, en wat je hoopt te bereiken in de komende jaren?

Ik ben adviseur op het gebied van organisatorische communicatie. De afgelopen twee jaar heb ik met een klein team geprobeerd het Greenpeace-verhaal en onze verandertheorie beter te articuleren. Ik ben bevlogen geraakt van het belang van het verhaal, en de manier waarop mensen de wereld om hen heen begrijpen; hoe grote en kleine verhalen onze verwachtingen en ons gedrag beïnvloeden. We denken allemaal dat we rationele mensen zijn die in een min of meer objectieve realiteit leven, maar eigenlijk worden onze levens bepaald door de verhalen die we zelf verzinnen en leven. Die verhalen bepalen wat wij als mogelijk zien. Als we echt het roer om willen gooien, moeten we de verhalen van radicale verandering uit het verleden opnieuw vertellen. Als je kijkt naar de geschiedenis van de strijd tegen Apartheid, of slavernij, of de strijd voor vrouwenkiesrecht, leek dat van te voren altijd onvoorstelbaar. Tien jaar geleden zou je voor gek zijn verklaard als je had beweerd dat in 2015 het homohuwelijk in alle 52 staten van de VS legaal zou zijn. Grote verandering lijkt onmogelijk als je begint, en achteraf zou je zeggen dat het onvermijdelijk was. Ik doe daarmee de mensen te kort die als eersten hun nek uitstaken en zeiden: dit kunnen we beter. Maar het geeft me ook hoop dat we de ogenschijnlijk onmogelijke opgave om onze hele op fossiele brandstoffen gebaseerde, door consumptie gedreven economie kunnen veranderen voordat klimaatverandering de draagkracht van onze planeet vernietigt. Als je kijkt naar de geschiedenis zie je keer op keer dat verandering mogelijk is als maar genoeg mensen het geloven.

Stel je voor: het is 2020. Wat doen activisten dan meer, of minder, of anders dan ze nu doen, denk jij?

Wat een mooie vraag. Ik denk dat het ultieme doel van milieuactivistische organisaties in het algemeen, en van Greenpeace in het bijzonder, onze eigen overbodigheid zou moeten zijn. Waar we voor vechten – een soort basisrespect voor de natuur, en bescheidenheid ten overstaan van miljoenen jaren evolutie, de kracht van de zon en natuurlijke bronnen – zou onderdeel moeten uitmaken van het standaardcurriculum van de mens. Daar zou geen strijd voor nodig moeten zijn. Eigenlijk zou het in de toekomst absurd moeten zijn dat er ooit een gespecialiseerde groep activisten heeft bestaan.

Je hebt het vaak over de verspreiding van ideeën. Gaat activisme eerder om consensus bereiken rond een nieuw idee, of over confrontatie met overheden die de status quo bewaken?

Beide, maar ik denk dat we een nieuw tijdperk ingaan. Het argument voor de status quo verliest aan geloofwaardigheid. Het wordt moeilijker om bestaande belangen te verdedigen en te zeggen dat alles goed gaat zoals het gaat; dat oneindige groei mogelijk is, dat je je een weg naar het geluk kunt consumeren en dat er helemaal niets mis is met de manier waarop we nu leven. De dominante ideologie die nu bepalend is in de VS, de American Dream, wijkt langzaam voor het nieuwe narratief van de 99%. Dus misschien is het minder urgent om het debat aan te gaan met de heersende macht, dan om een nieuw narratief te verzinnen. Ik geloof dat het Aristoteles was die zei dat het geheim van verandering erin gelegen is alle energie te richten op het nieuwe in plaats van ten strijde te trekken tegen het oude. Vorig jaar is de capaciteit van hernieuwbare energie voor het eerst sneller gegroeid dan die van olie, gas, kool en nucleair bij elkaar – Bloomberg noemde het een keerpunt, we kunnen niet meer terug. Verandering kan duwen of trekken zijn: hoe meer we positieve ontwikkelingen versnellen, hoe verder negatieve elementen achterop raken.

Naomi Klein zegt dat er de laatste jaren een toename was van direct action. Ze zegt dat dat een gevolg is van het falen van de top down opererende milieu instellingen. Ben je het daarmee eens?

Jazeker. Naomi Klein is altijd zeer lovend geweest over de onafhankelijke opstelling van Greenpeace; van onze weigering geld van bedrijven aan te nemen, en ze was kritisch over instellingen die hun eigen voortbestaan boven hun missie stelden. Maar we moeten wel reëel zijn: Greenpeace is onderdeel van een beweging die een aantal verbazingwekkende veldslagen heeft gewonnen in de laatste vier decennia. We hebben ervoor gezorgd dat er geen radioactief afval meer wordt gedumpt in de oceaan, we hebben zure regen onder controle gekregen, de Zuidpool is verboden terrein geworden voor gas- en oliewinning, we hebben Shell uit het poolgebied weggekregen, we hebben rivieren in Europa en Noord-Amerika schoon gekregen en we hebben de handel in giftig afval uitgebannen. En toch staat de wereld nog steeds in brand. We halen allemaal een onvoldoende als het gaat om de opdracht een wereld in te richten waar zeven miljard mensen in harmonie met elkaar en de natuur kunnen leven.

Een organisatie als Greenpeace was ooit een van de weinige plaatsen waar gelijkgestemden hun krachten konden bundelen en ze zo te kanaliseren dat dingen kantelden en veranderingen konden worden afgedwongen, maar de werktuigen om dat voor elkaar te krijgen zijn nu beschikbaar voor iedereen. Ik denk dat Greenpeace nu veel meer moet gaan fungeren als een netwerk in dienst van een beweging van individuen - om de ervaring die we in vier decennia hebben opgedaan bij de aansturing van verandering te delen, om het debat met nog veel meer mensen aan te wakkeren; om bewegingen en organisaties te versterken en onze reputatie en onze slagkracht in te zetten om het werk te ondersteunen van iedereen die wil bouwen aan een betere wereld; en om mensen online-platforms te bieden als Greenwire (http://www.greenwire.nl) zodat ze zich kunnen organiseren. We bieden gereedschap waarmee we hopelijk de aanzet geven tot een miljard dappere daden voor onze planeet. We moeten veel minder energie besteden aan geleidelijke verandering, en zoeken naar de schakelaars en hefbomen die een diepe transformatie van onze cultuur kunnen bewerkstelligen.

Vrees je niet dat activisme almaar gewelddadiger wordt? Overheden lijken te denken van wel. NSA, MI5 en MI6 hebben infiltranten in de milieubeweging. Elke dag sterven er twee milieuactivisten een gewelddadige dood.

De formule is voorspelbaar. Hoe meer de autoriteiten onderdrukken, hoe meer de democratische bewegingsvrijheid krimpt. Hoe meer bedrijven zich gedragen als despoten ten koste van de 99%, hoe groter de kans dat frustraties overkoken in geweld. Maar overheden zouden zich wat minder zorgen moeten maken over activisme, en wat meer over de bron van die ontevredenheid. De meeste gewelddadige rellen zijn een gevolg van uit de hand gelopen klimaatverandering en mislukte oogsten. Geweld is wat er gebeurd als hele bevolkingsgroepen ontheemd raken door droogte en verwoestijning. Grenzen worden overspoeld door vluchtelingen die huis en haard verlaten vanwege een orkaan, de stijgende zeespiegel of door grondstofconflicten. Dat zijn de bedreigingen waar ze zich op moeten richten, door elk grammetje energie dat ze tot hun beschikking hebben in te zetten in de strijd tegen klimaatverandering en door fundamentele verbeteringen te stimuleren op het gebied van voedsel- en energievoorzieningen.

Tenslotte: welk woord past het beste bij activisme: speerpunt, symbolisch of netwerken?

Netwerken. Zonder twijfel. Activisme gaat over ideeën die vanuit de marge tot norm worden, en dat gaat over communicatie. Moed is aanstekelijk, hoop is besmettelijk, creativiteit is inspirerend. Hoe beter de menselijke netwerken met elkaar zijn verbonden, hoe sneller ideeën zich verspreiden en hoe meer mensen zullen opstaan die de dappere daden van individuen imiteren – of het nu activisten, ondernemers of kunstenaars zijn die hun talenten wijden aan ons collectieve overleven. Ooit vertelden we legendes over heldendaden in dienst van familie, stam en natie. Nu hebben we verhalen nodig voor het overleven van onze soort. De manier waarop die verhalen zich verplaatsen evolueert als een levend wezen. Het is alsof de aarde zelf een netwerk van individuele synapsen in een collectieve hersenschors heeft ontwikkeld – met elk van ons als een uitloper van dat netwerk. Het instinct om te overleven hebben we. Het komt nu neer op de vraag hoe snel we als collectief de spieren ontwikkelen om te handelen, en of we op tijd de stemmen kunnen laten verstommen die zeggen dat verandering onmogelijk, te duur of naïef is.

Brian spreekt vanmiddag om 16.30 in theater De Brakke Grond. Je hebt toegang tot het programma-onderdeel met je ADE-Green ticket.