In De Slimste Mens wordt elke aflevering precies dezelfde leugen verkondigd

Ik wil graag even De Slimste Mens feliciteren. De spelshow, waarbij de kandidaten worden getest op algemene kennis, maar vooral ook het vermogen om verbanden te leggen en te associëren, heeft vorige week namelijk haar eigen kijkcijferrecord verbroken. Gefeliciteerd, De Slimste Mens! Dat is hartstikke knap, vooral als je bedenkt dat veel van het programma al lang precies hetzelfde is. Al zeven edities lang is Phillip Freriks de vaste presentator en Maarten van Rossem het enige jurylid, en ook hun onderlinge communicatie lijkt geen spat te zijn veranderd ("Heb jij ook wel eens aan [handeling x] gedaan, Maarten?" "Nee.")

Ook alle aankondigingen die Freriks uitspreekt zijn in iedere aflevering nagenoeg hetzelfde ("Nu gaat het er echt om spannen!" "Op naar de beslissende ronde!"), waar verder in principe niets mis mee is, maar in theorie het gevaar zou kunnen opleveren dat mensen het programma hier en daar wat eentonig gaan vinden. Maar dat is nog tot daar aan toe. Ergens in het programma zit ook een slagzinnetje verstopt dat eigenlijk linea recta uit het programma verbannen zou moeten worden, niet zozeer omdat het bijdraagt aan die eentonigheid, maar vooral omdat het wetenschappelijk gezien complete lariekoek is.

Het zit als volgt. Midden in het spel wordt altijd de puzzelronde gespeeld, waarbij de kandidaten twaalf steekwoorden door elkaar zien staan, en ze deze moeten categoriseren in drie verschillende thema's. De woorden 'sponsje,' 'graan,' 'machine' en 'papier' zouden samen bijvoorbeeld moeten leiden tot het thema 'schuur' (want: schuursponsje, graanschuur, schuurmachine en schuurpapier).

Bij de puzzelronde word je uitgedaagd om logische verbanden te zien tussen losse flarden van begrippen, en is het de bedoeling dat je een beetje met woordcombinaties goochelt. Dat lukt de meeste kandidaten aardig, al komt het ook geregeld voor dat iemand geen flauw idee heeft waar hij of zij moet beginnen, waarna je er vergif op kunt innemen dat Freriks de deelnemer met al zijn beste bedoelingen een handje probeert te helpen: "Spreek de woorden hardop uit, dan associeer je beter!"

Maar dat is helemaal niet waar. Het verband tussen het vermogen om dergelijke verbanden te vinden tussen vier verschillende begrippen en het hardop uitspreken daarvan bestaat niet, zo heeft de wetenschap aangetoond.

De puzzelronde is in feite een net wat uitgebreidere versie van de Remote Associate-test, die in 1962 in het leven geroepen was door Martha Mednick, om de creativiteit van de mens te onderzoeken. Een deel daarvan althans, aangezien vooral het convergente denkvermogen ermee wordt getoetst. Convergent denken doe je wanneer je één juist antwoord zoekt voor een probleem, en er geen alternatieve antwoorden mogelijk zijn. Het tegenovergestelde hiervan is divergent denken, waarbij je juist meerdere oplossingen voor één probleem zoekt, zoals bijvoorbeeld bij brainstormsessies.

In 1993 toonden Amerikaanse psychologen al aan dat het hardop uitspreken van je gedachten tijdens het oplossen van problemen het lastiger maakt om tot inzichten te komen. Dat werd getest door twee groepen mensen puzzels te laten maken waarbij ze convergent moesten denken – in de ene groep moesten de deelnemers alles wat ze zagen en dachten hardop uitspreken, en in de andere juist niet. De tweede groep maakte de opdrachten aanmerkelijk beter.

Bij dit onderzoek ging het weliswaar om het convergente denkvermogen, maar om dit te testen moesten de deelnemers uiteenlopende opdrachten maken, variërend van raadselverhalen tot visuele puzzels. Die opdrachten hadden allemaal wel eenduidige antwoorden, maar waren geen Remote Associate-test. Deze werd wel gehanteerd in het onderzoek dat twee wetenschappers dat de Temple University in Philladelphia uitvoerden in 2014. In die studie werden manieren onderzocht waarop de Remote Associate-test kan worden opgelost, en of het iets uitmaakt of je de componenten van zo'n taak – de drie woorden uit de puzzel – hardop uitspreekt. Ook hier werd de test gemaakt door zowel pratende als zwijgende mensen, al zat dit keer in zowel het aantal goede antwoorden als de tijd waarin ze daartoe kwamen, geen significant verschil.

Dus hoe goed bedoeld de raad van Freriks aan zijn kandidaten ook mag zijn – het berust op een misverstand. Een misverstand dat ook weer niet helemaal uit de lucht komt vallen, als je bedenkt dat een andere publicatie in Duitsland eerder uitwees dat de uitvoering van een vrije, creatieve opdracht juist verbetert door het creatieve proces hardop toe te lichten. Het proces om een barbecuestel te tekenen, in dit geval (ja echt).

Deze studie gaat alleen niet op voor de puzzelronde uit De Slimste Mens, ten eerste omdat deze toelichtingen tijdens een korte pauze plaatsvonden – en dus niet tijdens het creëren zelf – en ten tweede omdat het hier ging om een vrije opdracht waarbij meerdere uitkomsten mogelijk waren, en het dus een taak was waarbij je divergent moest denken. En laat dat nou net gaan waar het de puzzelronde niet om te doen is.

Bij een Nederlands onderzoek, waarbij de participanten werden gevraagd om zoveel mogelijk originele toepassingen voor een conservenblikje te verzinnen, bleek dat hardop denken zelfs juist een negatief effect had op het divergente denkvermogen, vooral bij mensen die zich veel laten beïnvloeden door hun omgeving.

Maar waar heb je dan wél wat aan bij de puzzelronde? Mensen die regelmatig sporten zijn wanneer het aankomt op het maken van de Remote Associate-test al in het voordeel, bleek uit een studie van de Universiteit Leiden. De cognitief psycholoog Lorenza Colzato vertelde aan De Kennis van Nu dat dit met name te maken heeft met oxygenatie, het proces waarbij zuurstof in het bloed komt en koolstofdioxide er juist uit gaat: "Gedurende langere tijd sporten leidt tot een toename van oxygenatie en van het glucosegehalte in de voorste hersendelen. Dit brengt voordelen met zich mee voor het denkvermogen, het bestuurt het werkgeheugen en houdt het up to date."

Een jaar later ontdekten Colzato en haar collega Bernhard Hommel ook dat je je convergente denkvermogen kunt stimuleren door voedsel te eten waar tyrosine in zit, de bouwstof voor onder andere dopamine. Tyrosine zit vooral in eiwitrijke producten als ei, kaas en vlees, maar ook in plantaardig voedsel als amandelen, avocado's en kikkererwten.

De volgende keer dat Freriks een speldeelnemer adviseert om iets te doen wat diegene helemaal niet zou moeten doen, heeft Maarten van Rossem alle reden om op zijn belletje te drukken en hem met de waarheid te confronteren.