Gebakken lucht: zo makkelijk is het voor voedselproducenten om je te misleiden

Gisteravond kreeg Healthy People het Gouden Windei uitgereikt door voedselwaakhond Foodwatch voor de drank 'Blauwe bosbes en framboos'. De afbeelding op de verpakking (twee handen vol bosbessen) doet anders vermoeden, maar wanneer je de kleine lettertjes leest blijkt dat er in de drank slechts 12 procent bosbessen- en een procent frambozensap zit. Maar liefst 87 procent van de drank bestaat gewoon uit appel- en druivensap, ingrediënten die een stuk goedkoper te produceren zijn. Natuurlijk kon de marketingafdeling van Healthy People daar weinig mee, en besloten zij alleen de overige dertien procent in de schijnwerpers te zetten want dat verkoopt een stuk beter. Dit soort fratsen zijn aan de orde van de dag in de voedingsindustrie, waardoor je als consument soms heel wat anders eet of drinkt dan je denkt.

Voedselproducenten hebben (gelukkig) niet geheel vrij spel als het gaat om productmarketing. Zij zijn gebonden aan de Nederlandse Warenwet, waarin onder andere richtlijnen staan voor de etikettering en verpakking van producten. Helaas zijn die richtlijnen niet altijd even strak, en als je als producent een beetje creatief bent is er meer dan genoeg speelruimte om de consument op het verkeerde been te zetten.

Zo staat er bijvoorbeeld in de wet dat je yoghurt niet Grieks of Turks mag noemen als die niet aan een aantal specifieke voorwaarden voldoet. Maar dat betekent niet dat je niet kunt doen alsof dat wel zo is: zo is de productnaam 'Griekse stijl yoghurt' van Optimel heel slim gekozen. Deze is namelijk geheel volgens de regels samengesteld, maar de yoghurt is verre van Grieks en stijl is een compleet nietszeggende term. Hij had net zo goed 'Duitse stijl yoghurt' kunnen heten. Bovendien ligt deze yoghurt in de schappen met walnoot- en honingsmaak, ondanks dat er nul procent walnoot of honing in zit. Smaak is namelijk nog zo'n loze term en garandeert eigenlijk alleen dat er smaak- of geurstoffen zijn toegevoegd die je doen denken aan walnoot of honing.

Door termen te gebruiken die niet scherp staan omschreven in de warenwet komen producenten dus al een heel eind. Maar in sommige gevallen kom je er niet omheen een term te gebruiken die wel heel precies staat omschreven. Gelukkig weet de gemiddelde consument er in de meeste gevallen toch te weinig van af om hier wat van te merken. Is het je bijvoorbeeld weleens opgevallen dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen vruchtensap en vruchtendrank? Een product mag alleen vruchtensap worden genoemd wanneer dit ook daadwerkelijk alleen uit puur sap bestaat. Wanneer suikers en andere stoffen worden toegevoegd moet het vruchtendrank worden genoemd op de verpakking.

In sommige gevallen laten producenten de termen zelfs in z'n geheel weg waardoor er überhaupt geen regels meer zijn waar je je aan hoeft te houden. Zoals in het geval van het product van Healthy People: dat heet gewoon 'Bosbessen en framboos'. Creatief! (En een knap staaltje misleiding.)

Door de mazen in de wetten te vinden creëren producenten dus flink wat speelruimte voor zichzelf. Maar zelfs wanneer zij zich botweg niet aan de regels houden hoeven ze niet bang te zijn dat ze in de problemen komen. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) doet hier namelijk niks mee, melden zij doodleuk op hun eigen website: "Meldingen over misleiding neemt de NVWA niet direct in behandeling omdat er geen sprake is van risico's voor de volksgezondheid."

"Oftewel, de wet laat veel misleiding toe en zelfs als je de wet overtreedt, mag je ervan uitgaan dat je daar geen last mee krijgt," schrijft Sjoerd van der Wouw, campaigner Misleidende Marketing bij Foodwatch, in een e-mail. "[Dit is] een zeer onwenselijke situatie en verklaart voor een groot deel hoe consumenten op grote schaal op het verkeerde been kunnen worden gezet door fabrikanten, vaak ten koste van hun gezondheid." Dit wordt bijvoorbeeld gedaan door stiekem suikers toe te voegen, of producten onterecht volkoren te noemen, aldus Van der Wouw.

Zo maakte de Consumentenbond vorige week bekend dat slechts vier van de tien soorten volkoren-knäckebröd die zij onderzochten daadwerkelijk volkoren waren. De overige zes soorten bestonden voor een groot deel gewoon uit witte bloem. Het bizarre is dat de producenten in dit geval niks fout doen, want ook de warenwet zelf rammelt aan alle kanten. Zo staat bijvoorbeeld beschreven dat brood alleen volkoren mag worden genoemd wanneer honderd procent van het meel volkoren is, maar mogen andere bakkersproducten deze naam al krijgen wanneer slechts de helft van het meel volkoren is. Een geheel onduidelijke wet, die dertig (!) jaar geleden is opgesteld en nooit meer is herzien, en waar producenten zich nog steeds mooi achter kunnen verschuilen.

Het is als gemiddelde consument bijna onmogelijk om niet verstrikt te raken in de warboel van woordspelingen, slimme marketingtrucs en onduidelijke wetten. Van der Wouw pleit dan ook voor duidelijkere regels, en betere handhaving van deze regels: "De overheid moet over onze gezondheid waken, [want] de voedingsindustrie heeft heel andere belangen."

Daarnaast zou de consument veel beter geïnformeerd moeten worden. Er kunnen dan bijvoorbeeld wel allerlei strikte regels bestaan over termen als 'sap' en 'drank', maar daar heeft de consument weinig aan als het verschil toch niet duidelijk is.

En Healthy People, wanneer jullie zoveel moeite doen om creatieve taalkronkels te bedenken, dan is het wel zonde als jullie de prijs niet eens willen aannemen op tv. Ere wie ere toekomt.