Contant geld verdwijnt en dat is absoluut niet oké

Nonchalant hou ik mijn pinpas omhoog. De barman schudt zijn hoofd. "Je kan pinnen op de hoek, man." Ik loop naar buiten, pin schoorvoetend geld en ik betaal voor vier bier. Een jaar later knikt de barman bevestigend. Hij loopt weg en grijpt naar een pinautomaat. Hij houdt mijn pasje tegen het apparaat aan en ik betaal voor vier bier.

Om de pindrang in ons land te kunnen beteugelen, krijgt Nederland er jaarlijks 20.000 betaalautomaten bij. Die zijn stuk voor stuk hard nodig, want in minder dan 25 jaar is het aantal pintransacties in Nederland gestegen met factor 182: van 16 miljoen pinbetalingen in het jaar 1990, tot 2,9 miljard in het jaar 2014.

Deze pincultuur groeit nog steeds, voornamelijk dankzij nieuwe wetten en regelingen die ons hele leven steeds meer inrichten rondom digitale transacties. Sterker nog: tegenwoordig kan je zelfs geen Nederlander meer zijn zonder bankrekening. Hierdoor neemt niet alleen de hoeveelheid contant geld af, maar worden de mogelijkheden om contant geld te gebruiken ook steeds beperkter. Contant geld lijkt langzaamaan te verdwijnen en dat heeft een aantal problematische gevolgen.

"Het grootste probleem met deze ontwikkeling is dat de banken nog meer macht over ons geld krijgen," verteld monetair econoom Edin Mujagic mij aan de telefoon. "Als je kijkt hoe waardeloos de banken in het verleden zijn omgegaan met deze macht, moet je jezelf afvragen of die toename in macht wel zo verstandig is en wat voor gevolgen dat kan hebben."

Eén van de mogelijke gevolgen van die macht is volgens Mujagic het heffen van negatieve rente: een situatie waarin de rente op een spaarrekening lager is dan nul. Zolang je geld op een spaarrekening staat, betaal jij in die situatie de bank rente over dat bedrag, en verlies je dus geld. De banken verdienen geld, want zij hoeven hun spaarklanten minder te betalen. Zonder een cashloos systeem kan je in theorie al geen negatieve rente meer heffen omdat mensen anders gewoon hun geld van de bank halen.

Het heffen van negatieve rente is een zogenaamde anticyclische maatregel met de bedoeling om de burger te stimuleren meer te consumeren om zo de economie in tijden van crisis op te pompen. De stimulans zit hem in het feit dat elk moment dat jij je spaargeld niet in aandelen, spullen of andere beleggingen stopt, je geld verliest. Dit effect zou je (binnen macro-economische theorieën) al kunnen bereiken met een lage rentestand, maar de boodschap komt een stuk duidelijker binnen als mensen zichtbaar geld verliezen door te sparen: consumeer!

Die situatie klinkt verre van ideaal, vooral als je bijvoorbeeld aan het sparen bent voor een auto of een huis. Gelukkig heb je nu altijd nog de optie om geld van je (spaar)rekening te halen. Deze optie vervalt als je contant geld niet meer kan gebruiken. Je kan nergens meer heen met je geld, omdat contant geld niet meer te gebruiken valt. Je kan ook al je geld op je betaalrekening zetten, maar ook in dat geval heb je een bankrekening nodig, waarover negatieve rente, vermogensheffingsbelasting en andere creatieve betaalverplichtingen kan worden geheven. Met deze macht over je geld kan de ECB de rente in principe zo negatief maken als ze zelf willen. Zelf heb je weinig controle meer over je geld.

Uiteraard kan je altijd nog je geld investeren in een buitenlandse economie. Eentje die nog wel gebruikmaakt van een contante munt, maar volgens mij hebben maar weinig Nederlanders de kennis of de behoefte om hun spaargeld in een munt te moeten investeren van een vreemd land met een vreemde taal. Die doffe ellende wens je niemand toe.

Negatieve rente klinkt als een drastische overheidsmaatregel, maar het staat niet zo ver van de realiteit af als je zou denken. Zowel rente op staatspapier als de depositorente van de ECB staat al op negatief en eerder deze maand bevestigde de ECB dat de herfinancieringsrente wederom op historische lage diepte zou blijven vertoeven: 0,05 procent. Wereldwijd verliezen mensen al miljoenen om dat hun rente lager is dan de inflatie en in Nederland bereidt de Rabobank zich ook al voor op negatieve rente.

Als hoogtepunt in dit rente-ravijn heeft Goldman Sachs eerder dit jaar berekend hoeveel het zou kosten om een enorm geldpakhuis te bouwen om daar hun geld in te bewaren en zo aan de negatieve rente te ontsnappen. Als de Dagobert Duckjes bij Goldman Sachs deze optie overwegen, dan weet je dat het menens is. Helaas bleek het geldpakhuis wel wat duurder te zijn dan gewoon geld lappen en het scenario werd weer van tafel geschoven.

De gevolgen van het verdwijnen van cash zijn in ieder geval onheilspellend: wat de burger aan macht en controle over zijn geld verliest, krijgen de banken erbij. En die ondemocratische machtsverdeling kan de burger geld kosten. Toch naderen we langzaam een systeem met steeds minder contant geld, dus zit er duidelijk ook nog een andere kant aan dit verhaal. Mujagic legde mij de argumenten voor het afschaffen van contant geld uit.

"De voorstanders daarvan, zoals professor Kenneth Rogoff, zien het feit dat de ECB meer macht krijgt over het geld in Europa als een positieve ontwikkeling. Als al het geld digitaal is, hoef je bijvoorbeeld geen geld bij te drukken, maar kan je bij wijze van spreken met een druk op de knop extra geld in de economie pompen. Zo hoopt de ECB de economie beter in goede banen te kunnen leiden. Een ander veelgebruikt argument is veiligheid. Als al het geld digitaal is, worden winkels niet meer overvallen en hebben mensen geen last meer van fysiek en mentaal leed als gevolg van dergelijke misdaden."

Toch kleven er volgens Mujagic ook wat problemen aan deze argumenten: "Centrale banken hebben de afgelopen eeuw laten zien dat hun aanwezigheid en macht ons geld niet ten goede is gekomen. Historisch gezien zou deze ontwikkeling enkel meer problemen brengen."

Ook bij veiligheidsargument zet Mujagic zijn vraagtekens. "De vraag is toch of je hiermee de criminaliteit oplost, of dat je het probleem alleen maar verplaatst," zegt Mujagic. "Zal de persoon die eerst een pistool in het gezicht van een kassameisje duwde, stoppen met de criminaliteit als geld geheel gedigitaliseerd wordt, of zal hij simpelweg een ander crimineel pad kiezen?"

De vraag is moeilijk te beantwoorden. Het lijkt er in ieder geval wel op dat digitaal geld nou niet bepaald veiliger is. Jaarlijks halen cybercriminelen veel meer op dan de mensen die de veiligheid in winkels bedreigen. In 2012 berekenden computerbeveiliger McAfee en het Amerikaanse Center for Strategic and International Studies de wereldwijde financiële schade die de cybercriminaliteit ons berokkent. Nederland zou 8,8 miljard aan inkomsten verliezen. Daarnaast stijgt het jaarlijks aantal winkeldiefstallen, desondanks de groeiende hoeveelheid winkels waar je alleen nog maar met je pinpas kunt betalen. Spullen jatten blijft natuurlijk ook gewoon een mogelijkheid.

Hoewel de digitalisering van wereld in volle gang is, hebben we nog steeds moeite met de bestrijding en aanpak van cybercriminaliteit. We maken het proces om onze veiligheid op het internet aan te scherpen niet gemakkelijker door al ons geld te digitaliseren - en dan heb ik het nog niet eens over de gevolgen voor onze privacy.

In Brussel lagen de plannen al klaar om bedrijven zoals Google en Apple inzicht te geven in het betaalgedrag van de Europese bevolking. Als al het geld is gedigitaliseerd, weet de bank niet alleen alles over je uitgaven, maar ook alles over de plekken waar je geweest bent. Dan is het voor een overheid maar een kleine stap om ook aan die informatie te komen. Privacy maakt plaats voor 'veiligheid', terwijl het allesbehalve duidelijk is of de wereld veiliger wordt zonder contant geld.

Wat wel duidelijk is, is dat het verdwijnen van contant geld een grote winstpost zou zijn voor banken. Het handhaven van contant geld kost geld. Banken geven tientallen miljoenen euro's uit aan het transport en bewaren van contant geld.

Daarnaast zullen mensen inderdaad meer gaan uitgeven. Uit meerdere onderzoeken blijkt het dat mensen meer uitgaven als ze met een pinpas betaalden - voor velen onder ons vast een herkenbaar fenomeen. Mujagic: "Mensen kunnen op die manier gemakkelijk meer gaan uitgeven dan ze eigenlijk kunnen missen. Er bestaat een kans dat ze zich in de nesten zullen werken met al dat consumeerderen."

Uiteindelijk blijft de belangrijkste vraag: hoe waarschijnlijk is een scenario waarin contant geld verdwijnt? "Contant geld zelf zal waarschijnlijk nooit echt verdwijnen," zegt Mujagic. "De overheid zal niet expliciet aankondigen: 'Vanaf dan en dan schaffen we het contant geld af'. Dat zal nooit gebeuren. Maar er zullen een heleboel kleine regeltjes komen waardoor je uiteindelijk niets meer met je contant geld kan. Dat is wat je nu her en der al ziet. Dat is wat er nu gebeurt. En als je contant geld eenmaal niet meer kan gebruiken, is het te laat. Contant geld krijg je dan nooit meer terug in de economie."