Waarom zijn we eigenlijk als de dood voor clowns?

Wat is er enger dan terrorisme? Clowns! Zijn er dingen waar mensen nog banger voor zijn dan voor biologische oorlogvoering? Jaha, clowns! Zijn clowns enger dan sterven? Sommige mensen kiezen liever voor een enkeltje hiernamaals dan een ontmoeting met Pipo.

Oké, dit klinkt allemaal wel heel dramatisch, maar dit waren serieus de bevindingen van een recente Vox-analyse over de angst voor clowns, ofwel coulrofobie. Uit hun onderzoekje uit 2016 onder bijna 2000 Amerikanen bleek dat 42 procent van de deelnemers bang was voor kloens (zoals de Belgen zeggen). Die getallen kwamen overeen met de enquête over angst van Chapman University, waar clowns bovenaan de lijst stonden.

Coulrofobie versloeg, volgens de data van Chapman, ook angsten voor dingen als willekeurige schietpartijen, het massaal uitvallen van de stroom en verwoestende natuurrampen. Hier moet wel bij gezegd worden dat de onderzoeksmethode verre van perfect was. Er werden namelijk twee verschillende sets van resultaten genomen, op een hoop gegooid en vergeleken, en dat kan tot misleidende resultaten leiden, aangezien mensen hun angsten mogelijk anders hadden gerangschikt als ze hadden moeten kiezen tussen clowns en IS. Desalniettemin blijkt uit de peiling dat de roodneuzige grapjurken niet bepaald de publiekslievelingen zijn die ze zouden moeten zijn.

Hoe kan het dat een op papier vriendelijk persoon – een vrolijke Frans die ballonnen uitdeelt en grapjes maakt om terminale kinderen een leuke dag te bezorgen – mensen zo de stuipen op het lijf jaagt? Experts denken dat er een aantal aspecten is die clowns voor sommige mensen eng maken. "Er is een risico dat je je kwetsbaar voelt, omdat clowns vaak onvoorspelbaar zijn," zegt dokter Friedemann Schaub, schrijver van The Fear & Anxiety Solution. "Als je naar het circus gaat, weet je nooit of ze je voor schut gaan zetten, door je bijvoorbeeld nat te spuiten of door je het podium op te trekken en je belachelijk te maken. Er is een soort macht die de clown over je heeft – het is net als de hofnar op het hof van de koning, die de enige persoon was die zomaar opeens de waarheid op tafel kon gooien en je zo glashard kon ontmaskeren.

De hele clownsoutfit – de kleurrijke schmink, de rode neus – helpt ook niet. "Het clownsgezicht wijkt qua parameters totaal af van wat we normaal gesproken herkennen als een veilige gezichtsuitdrukking," zegt Bruce Cameron, een therapeut die meerdere patiënten met coulrofobie heeft behandeld. "De ervaring is verontrustend of schokkend omdat het brein nu extra stappen moet zetten om het onderscheid tussen vriendelijk of vijandig te maken, in het gezicht. De schmink maakt het moeilijker om de emoties of de bedoelingen van een clown te kunnen herkennen.

Schaub voegt toe: "Als iets onherkenbaar is, zoals het clownsgezicht, of onvoorspelbaar, zoals de acties van een clown, willen we er vanuit een evolutionair perspectief liever niet bij in de buurt komen, omdat ons brein daarbij voelt dat het gevaarlijk kan zijn. Daarnaast is de opleving van de killerclowns en de fascinatie van de media voor enge clowns – een remake van Stephen Kings It komt later dit jaar uit – verdere oorzaak van de perversie van de clown, en daarmee ook de angst voor clowns. "Mensen leren veel van de media", zegt Martin Antony, een professor Psychologie aan de Ryerson University in Toronto en auteur van The Anti-Anxiety Workbook. "Als clowns constant op een kwaadaardige manier worden afgebeeld, of terwijl ze achter mensen aanrennen, gaan mensen ze langzaamaan associëren met negatief en potentieel gevaarlijk gedrag." Diezelfde angst kan vervolgens ook opborrelen wanneer ze een vriendelijke clown ontmoeten, bijvoorbeeld op een verjaardagsfeestje. "Gewoonlijk maken mensen, zodra ze een bepaalde stimulus aan een angst hebben verbonden, niet langer onderscheid in de verschillen binnen zo'n stimulus," zegt Antony.

Uiteraard kan de mate van clown-angst variëren, dus is het ook belangrijk om onderscheid te maken tussen mensen die gewoon een aversie tegen clowns hebben, en degenen die daadwerkelijk coulrofobie hebben. Antony vertelt: "Een fobie is een aandoening waarbij een specifieke trigger een extreem intense reactie veroorzaakt. Dus als je een clown ziet en je hebt echt een fobie, dan gaat je hart sneller kloppen, begin je te zweten, word je misschien zelfs misselijk, en voel je paniek of angst – je zal zo snel mogelijk aan de situatie willen ontsnappen." Iemand die clowns gewoon onprettige wezens vindt, zal zich waarschijnlijk ongemakkelijk voelen wanneer hij of zij er een ziet, maar zal geen extra moeite doen om de situatie te omzeilen.

Onderzoekers willen graag weten hoe en waarom coulrofobie optreedt, want er is nog niet veel onderzoek naar gedaan. Een onderzoek dat twee maanden terug in de European Journal of Pediatrics werd gepubliceerd was het eerste onderzoek dat coulrofobie definieerde en de balans opmaakte, specifiek onder kinderen die door een ziekenhuisclown werden bezocht. (Tot op heden is er geen onderzoek gedaan waarbij is gekeken naar de angst onder volwassenen). Van de 1160 Israëlische kinderen die wetenschappers observeerden, was 1,2 procent bang voor de clown waar ze mee geconfronteerd werden. Deze kinderen toonden daarbij gedrag als keihard janken, of verscholen zich achter een ouder. De auteur van het onderzoek Noam Meiri geeft toe dat het een klein getal is, maar ziet het onderzoek als een opstapje voor toekomstige analyses. "Het is belangrijk onderzoek, omdat veel kinderen in het ziekenhuis een bezoekje krijgen van Cliniclowns", zegt hij. "In Israël zijn ze in vrijwel elk ziekenhuis."

Sommige deskundigen denken ook dat coulrofobie zelf beter moet worden gedefinieerd. In een brief aan de redacteur vragen Nederlandse onderzoekers zich af of Meiri's gebruik van het woord 'irrationeel' in de definitie wel passend is. "Er is momenteel geen specifieke definitie voor coulrofobie in de ICD-10 van de WHO, noch in de DSM-V van de APA. Daarom zal er voor toekomstige onderzoeken naar dit fenomeen een consensus moeten worden bereikt over de definitie", zegt Lennard van Venrooij, onderzoeker aan het Leids Universitair Medisch Centrum.

Hij is ook de auteur van een onderzoek dat ziekenhuisclowns onderzoekt vanuit het perspectief van kinderartsen en kinderen. "We maken ons zorgen dat zeggen dat coulrofobie altijd "irrationeel" is misschien te hard kan zijn… [Het] irrationeel noemen van de angst die iemand voelt, kan iemand ervan weerhouden om ervoor in behandeling te gaan."

Als je daar wel voor kiest, kunnen dingen als cognitieve gedragstherapie en neurolinguistisch programmeren (NLP) helpen. "De geest is extreem flexibel, het moet alleen gevoed worden met nieuwe informatie", zegt Schaub. "Werken met een therapeut om negatieve gedachten te veranderen en nieuwe, beter kloppende gedachten zoals 'clowns zijn ongevaarlijk' te introduceren, werkt hartstikke goed." Hoe dan ook, als je de zenuwen krijgt van clowns moet je die remake van It misschien maar even lekker skippen.