Wat ik leerde over al-Qaida van de ‘Bin Laden Tapes’

Nadat de taliban zich in december 2001 terugtrok uit Kandahar in Afghanistan, trokken internationale nieuwsteams naar de stad om van daaruit de oorlog te verslaan. In een stoffig achterkamertje van een lokale opnamestudio ontdekte CNN een schat aan archiefmateriaal: ongeveer 1500 cassettebandjes die afkomstig waren uit het huis waar Osama Bin Laden van 1997 tot 2001 woonde, tijdens de hoogtijdagen van al-Qaida.

De tapes werden gevonden door een lokale Afghaanse familie, nadat de rest van het huis overhoop was gehaald en geplunderd. De opnamestudio was van plan om de bandjes te gebruiken om Afghaanse popliedjes op te nemen, maar CNN wist daar een stokje voor te steken door de collectie van de studio te kopen.

De FBI ging als eerste door de verzameling heen, maar besloot dat zij verder geen interesse hadden in de verzameling. Op de meeste bandjes waren sprekers te horen die weliswaar bekende islamitische predikers, hervormers en radicalen waren, maar geen lid waren van al-Qaida. Sommige opnames stamden uit de jaren zestig, en werden gezien als meer iets voor historici dan voor de inlichtingendiensten.

CNN kon de bandjes ook niet gebruiken, en droeg ze over aan de academische wereld; eerst aan het Williams College en later aan Yale University. Ik werd aangetrokken als hoofdonderzoeker van de collectie. Ik ben opgeleid als taalkundig antropoloog en had jarenlang het politieke debat, de islam en audiocassettetechnologie in Yemen bestudeerd.

Bijna tien jaar later heb ik een boek gepubliceerd dat zich richt op een paar belangrijke cassettebandjes uit de collectie om de oorsprong, ontwikkeling en ideologie van al-Qaida in de aanloop naar 11 september te heronderzoeken. Centraal in mijn onderzoek staan meer dan een dozijn onvertaalde toespraken van Bin Laden die dateren uit de late jaren tachtig tot 2001.

Wat zeggen de tapes over Bin Laden en al-Qaida? Hier zijn een aantal verassende ontdekkingen.

Ten eerste was Bin Laden niet al vanaf het begin de leider van al-Qaida. De organisatie probeerde hem in de eerste instantie juist te marginaliseren. Oorspronkelijk gebruikten inlichtingendiensten de term "al-Qaida" om te verwijzen naar de organisatie van het trainingskamp al-Faruq in het oosten van Afghanistan. Het kamp, dat werd opgericht in de late jaren tachtig, werd voornamelijk gerund door Egyptische en Noord-Afrikaanse militanten die als doel hadden om de heersende regimes in de islamitische wereld omver te werpen.

Deze leiders vonden Bin Ladens afkomst en rijkdom verdacht, omdat aan steun vanuit de Saoedi-Arabische hoek meestal een belangrijke voorwaarde verbonden zat: breng de revolutie niet naar ons land toe. In mijn analyse van de collectie kwam ik een clausule tegen in het handvest van al-Qaida die vaak over het hoofd wordt gezien: "Noch de commandant van de bewakers, noch zijn medewerkers kunnen uit de Golfstaten of Jemen komen." Bin Laden kon dus niet zijn vertrouwde Saoedische en Jemenitische bodyguards inhuren, waardoor hij op zoek moest naar steun buiten de islamitische wereld.

Ten tweede richtte al-Qaida zich in het begin niet exclusief tegen het Westen. Al-Qaida wordt vaak onderscheiden van andere militante en terroristische groeperingen door hun eenduidige focus op het aanvallen van de Verenigde Staten en andere Westerse landen. Maar in toespraken uit de jaren negentig gaf Bin Laden prioriteit aan meerdere vijanden, waaronder veel autoritaire leiders in de Arabische wereld. In een toespraak van Bin Laden uit 1993 wordt niet gesproken over directe militaire acties tegen Amerika, ondanks het feit dat er al drie jaar lang een groot aantal door de VS geleidde coalitietroepen waren gestationeerd in zijn thuisland.

Bin Laden laat er in de toespraak geen twijfel over bestaan dat Saoedi-Arabië is bezet: "Ongeloof heeft het Land van de Twee Heilige Heiligdommen [Mekka en Medina] omsingeld als een armband om een pols. We vragen God om alle Moslims wereldwijd te bevrijden en onze Heiligdommen te beschermen."

Toch richt zijn woede zich vooral op andere moslims. "Uit jullie oosten komen de sjiitische 'afwijzenden'… En dan zijn er nog de moslims die met hen sympathiseren en zich afkeren van de onderdrukten. Schakel maar eens in op een van hun media-uitzendingen, als u wilt. Hun motto is: "één Arabische gemeenschap met een eeuwige boodschap: eenheid, vrijheid, socialisme!"

In de jaren erna zwakte Bin Laden zijn moorddadige retoriek jegens andere moslimgroeperingen af, vooral wanneer hij sprak voor een internationaal televisiepubliek. Het idee van een pan-islamitisch terreurnetwerk vond veel gretiger aftrek in de Westerse media dan een boodschap van onderlinge verdeeldheid.

Ten derde was Bin Ladens eerste en beruchtste "oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten" in 1996 noch een verklaring noch een oproep tot oorlog. Dat zijn etiketten die erop werden geplakt door Westerse journalisten en vertalers die de aandacht wilden vestigen op de groeiende woede in de Arabische wereld over de verwoestende gevolgen van de door Amerika opgelegde sancties tegen Saddam Hussein voor het Iraakse volk.

De toespraak bevat vijftien gedichten die door Engelse vertalers vaak werden ingekort of achterwegen gelaten, en is beter te begrijpen als een boodschap aan de Saoedi-Arabische monarchie, die hen waarschuwt voor een bloedige volksopstand als ze doorgaan met het opofferen van Arabische en islamitische culturele normen en waarden aan het Westerse secularisme.

In het Arabisch betekent de term al-Qaida een "basis" of "bestuur". Op de tapes wordt de term slechts één keer gebruikt op de manier waarop deze nu wordt gebruikt: om een wereldwijde jihadistische organisatie (onder leiding van Bin Laden) aan te duiden die zich richt op het aanvallen van de VS. Al-Qaida begon zelf pas in te spelen op deze representatie van hun organisatie in maart 2001, lang nadat dit idee was opgepikt en uitvergroot door de Westerse media en inlichtingendiensten.

De term "al-Qaida" komt talloze keren voor op de cassettebandjes in preken en toespraken over islamitische ethiek, theologie, recht en taalkunde, maar verwijst dan naar een fundamentalistische islamitische traditie, niet naar een centraal georganiseerde terreurorganisatie. Bovendien richt deze ideologie zijn pijlen vaker op andere moslimorganisaties in de Arabische wereld, dan op het westen. Dit is ook terug te zien in het feit dat het grootste deel van de slachtoffers van al-Qaida, zowel voor als na 11 september, moslims waren die niet in het Westen woonden. Elke poging om de doelen en strategieën van al-Qaida te doorgronden moet rekening houden met de diepe wortels die de term en het gedachtegoed heeft in de Arabische wereld. Door deze context te negeren lopen we het risico om de groepering als meer verenigd, en daarmee machtiger, te zien dat deze eigenlijk is.

Flagg Miller is de auteur van The Audacious Ascetic: What the Bin Laden Tapes Reveal About Al-Qa'ida.