Deze Nederlandse nepnieuwswaakhonden willen jouw stem beschermen

Begin februari werd een handleiding genaamd ‘isdatechtzo’ gelanceerd voor hoe je nepnieuws herkent in de aanloop van de Tweede Kamerverkiezingen, door een partij die daar enorm verstand van heeft, namelijk Netwerk Mediawijsheid. De reden voor die handleiding is een onderzoeksrapport van diezelfde instantie met de conclusie dat “zestig procent van Nederlanders zich zorgen maakt over de invloed van nepnieuws op het stemgedrag.” 

En dat is natuurlijk niet geheel onterecht, want we hebben allemaal gezien hoe het eraan toe ging bij de Brexit, waar Russische trollenfabrieken sociale onrust probeerden te zaaien door oude nieuwsfoto’s van opruiende teksten te voorzien, en bij de Amerikaanse verkiezingen in 2016 en 2020, waarbij Russische trollen bijvoorbeeld zwarte Amerikanen ontmoedigden om te stemmen. Ook Nederlandse trollen hadden bij de Amerikaanse verkiezingen een vinger in de pap: volgens Pointer verspreidden 476 trollen desinformatie en complotten, om zo ons beeld over die presidentsverkiezingen te manipuleren. Bovendien wordt nepnieuws en desinformatie steeds geraffineerder en moeilijker te herkennen, denk aan deepfakes van politici die nu al hartstikke prima werken.

Maar is die invloed er op de Nederlandse verkiezingen en in welke mate moeten we ons dan zorgen maken? Wat kunnen we eraan doen? Er zijn mensen die alles op sociale media naspeuren tot ze de laatste trol vinden die ze kunnen ontmaskeren, en die wij dit soort vragen kunnen voorleggen. 

Neppolitici

Alice Stollmeyer is oprichter van Defend Democracy, een Nederlandse stichting die probeert cyberbedreigingen van binnen- en buitenland aan de kaak te stellen en te ontmaskeren, om zo de democratie te beschermen. Defend Democracy startte in aanloop van de Tweede Kamerverkiezingen Kieskijker, een ‘social media watchdog’ die georganiseerde manipulatie en desinformatiecampagnes in kaart brengt, publiceert en de effecten ervan in de kiem smoort. Ook geven ze kiezers tips om te voorkomen dat ze ongewild helpen om nepnieuws en propaganda te verspreiden (zie hier een spoedcursus), zodat de verkiezingen eerlijk kunnen verlopen. Dat doen ze in samenwerking met de Nederlandse trollanalisten Trollrensics, dat onder andere is opgericht door onderzoeksjournalist Robert van der Noordaa. 

Kieskijker ziet in de aanloop van de verkiezingen onder meer neppeilingen, nepprofielen en valse chatgroepen voorbijkomen. Het zijn steeds meer binnenlandse actoren die manipuleren desinformatie verspreiden, terwijl Rusland, China en bijvoorbeeld Iran voorheen de grote boosdoeners waren. En dat is zorgelijk, omdat het moeilijker te herkennen en op te sporen is. Maar wat er deze verkiezingen ook gebeurt: ze doen zich voor als politici. 

Stollmeyer vertelt dat er in januari een aantal nepprofielen opdoken die veinsden kandidaten van politieke partijen als BIJ1 of GroenLinks te zijn (opvallend detail: de usernames van de accounts waren vernoemd naar personages van GTST en Onderweg Naar Morgen). Zo tweette zogenaamd BIJ1-lid Aisha Amal: “Een jaar verder, en racisme is alleen maar erger geworden in dit kutland!” De tweet is inmiddels verwijderd, maar het account is nog steeds actief. 

Hetzelfde nepaccount van Aisha Amal gooide ook nog wat olie op het vuur tijdens de avondklokrellen door een foto te posten op Twitter van agenten die een jongen aanhouden, met de tekst dat ze haar eigen neefje heeft moeten aangeven nadat ze hem zag bij de avondklokrellen. “Niet makkelijk maar als Arabische doe ik dit! Hoop dat Hollanders dit ook doen met hun broers en zussen!” schrijft ze. 

“Als je een reverse image search met die foto doet, dan zie je: dat is een foto van een aantal maanden geleden. Maar het werkt wel, want het krijgt 900 likes,” zegt van der Noordaa. “Ze beweert met deze tweet dat het mensen met een migratieachtergrond zijn die rellen. Het verbaast me niet dat dit zo goed wordt opgepakt. Het is een heel zwaar polariserend iets. Extreemrechtse accounts met veel following retweeten dat dan weer. Ik kan me goed voorstellen dat achter het account van zo’n Aisha Amal gewoon een Nederlandse jongen van in de dertig zit, een individu, en niet een trollenleger.” 

Maar manipulatieve accounts en tweets moeten we niet onderschatten, zegt Stollmeyer. “Je kan het afdoen en zeggen: die mensen die het liken of retweeten zijn maar een stelletje wappies. Het begint misschien zo op social media, maar het kan wel degelijk in het echte leven consequenties hebben, die polarisering zie je hier in Nederland ook steeds meer.” 

De neppolitici en hun tweets waren overigens vrij snel in de kiem gesmoord. “Mensen retweetten die tweets massaal, omdat ze zich natuurlijk druk maakten om de inhoud. Nadat we een waarschuwing over het account hadden gepubliceerd, zagen we diverse mensen onder die retweets reageren: joh, maak je niet druk, dat is een nepaccount. Op die manier zorg je er wel voor dat het publiekelijk is ontmaskerd en moeilijker verder kan groeien.” 

Valse peilingen

Een andere vorm van verkiezingsnepnieuws dat de kop opsteekt is geknoei met peilingen. Dat was vier jaar geleden al aan de hand, toen Baudet zelf neppeilingen deelde waar FvD zeer goed uit de verf kwam, maar ze duiken nu weer op. “We vonden eind december een twitteraccount, A&M Research, dat zelf wat in elkaar knutselde. Je zag daar dat sommige partijen wat extra zetels kregen. Ze verzinnen zelf wat, maken grafiekjes, en dat wordt dan weer geretweet door de kleine partijen, zoals Volt en Code Oranje,” zegt Robert van der Noordaa. “Maar 9 van de 10 mensen denken: oh, ik heb het op Facebook gezien, dus het moet wel waar zijn. Zelfs de politieke partijen.” Ze adviseren dan ook om alleen officiële peilingen te delen, zoals die van I&O Research en Ipsos. 

Waar Kieskijker bovendien voor wil waarschuwen zijn fake accounts en fake groepen op chatapps zoals Telegram en Signal, waar een boel mensen naar zijn overgestapt sinds Whatsapps nieuwe privacybeleid. Dat liep bijvoorbeeld begin januari uit de hand. Opnieuw was het BIJ1 die er bekaaid vanaf kwam: er werd een neppe Telegram-appgroep aangemaakt (met 333 leden) van de politieke partij waar allerhande racistische en opruiende teksten werden gedeeld, en vervalst BIJ1 campagnemateriaal. Een partijlid werd bedreigd, en BIJ1 deed aangifte. Hoewel de associatie met BIJ1 inmiddels is verdwenen werd de profielfoto van de groep daarna een hakenkruis. De groep lijkt inmiddels opgeheven.

En hoe zit het met de buitenlandse trollen die onze verkiezingen willen beïnvloeden? Begin februari verscheen er een rapport van De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, de AIVD en MIVD, dat er wel degelijk inmenging is van bijvoorbeeld Rusland en China, dat 'een dreiging voor de sociale en politieke stabiliteit' zou betekenen. Dat is de eerste keer dat de AIVD samen met deze instanties hiervoor waarschuwt.  

Peter Burger, docent aan de Universiteit Leiden en met collega Alexander Pleijter initiatiefnemer van nieuwscheckers.nl denkt dat er zeker invloeden vanuit het buitenland zijn als het gaat om de verkiezingen. “Veel communicatie over de politiek heeft een internationale dimensie, dus wat er gebeurt in de Verenigde Staten, bijvoorbeeld de bestorming van het Capitool, of de tweestrijd tussen Trump en Biden, dat vind je op allerlei manieren terug: op Twitter en op Facebook, in de communicatie over de politiek in Nederland. Heel veel van de thema's, de video's, de filmpjes en ook desinformatie komt ook in Nederland terecht en wordt gedeeld.” Dat beaamt ook van der Noordaa, die onderzoek deed naar hoe de avondklokrellen zijn ontstaan. “Vaak noemden de mensen die begin 2021 protesteerden tegen de coronaregels de bestorming van het Capitool als inspiratie.” 

“Maar wat je vanuit Nederland zelf ziet gebeuren is ook al belangrijk genoeg. Ik denk dat heel veel van de onjuiste informatie, of bewuste onjuiste informatie die wordt verspreid, Nederlands product is,” zegt Burger.  

Of nepaccounts, gesjoemel met peilingen en politieke beïnvloeding met desinformatie in Nederland op dit moment een gevaar is voor de democratie, is moeilijk te zeggen. “Nederland is heel goed om in een zolderkamertje alles anoniem af te branden. En daarmee bedoel ik: het kan heel goed zijn dat het individuen zijn die lopen te rotzooien,” zegt Noordaa. “Dat kan al erg zijn, maar het wordt erger, en dat is ook waar we met Kieskijker voor waken, als je kan bewijzen dat het verspreiden van desinformatie gecoördineerde acties zijn, dat het een trollenleger is dat bij elkaar hoort.” Burger maakt zich minder zorgen over het lot van de democratie. “Het is schadelijk voor de democratie, maar we zijn nog niet op een punt dat het noodlottig is. We moeten er echter alert op blijven en er iets aan doen.” Burger denkt dat het vooral de grote bedrijven zoals Facebook, Google en Twitter een verantwoordelijkheid hebben om verspreiding van nepnieuws en desinformatie te voorkomen. 

Eigen verantwoordelijkheid

In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen is het bovendien belangrijk dat mensen leren het zelf uit te zoeken, maar zo makkelijk is dat niet. “Het blijkt uit onderzoek dat mensen die iets voorbij zien komen van vrienden of familie op Facebook waardoor ze verontwaardigd raken, ze het meteen willen doorsturen omdat het belangrijk lijkt. Veel mensen denken dan: we gaan het eerst doorsturen, en dan zien we wel of het waar is of niet,” zegt Burger. 

“Er zijn experimenten gedaan,” vervolgt Burger, “waarbij mensen, die op het punt stonden het bericht te delen, te horen kregen dat het bericht onbetrouwbaar is. Dan is de reactie dat ze wel herkennen dat het onbetrouwbaar is, maar ze het tóch delen met anderen. Ze vinden dan dat het een heel goed punt maakt en dat het overeenkomt met hoe zij denken dat de wereld in elkaar zit, ook al klopt het specifieke voorbeeld niet.”

Maar dat is geen reden voor pessimisme. “Wat ik wel fantastisch vind aan deze tijd, is dat je als amateur ontzettend ver kan komen. Vroeger waren technieken als een reverse image search bijvoorbeeld alleen maar weggelegd voor onderzoeksjournalisten of de inlichtingendienst.” 

Stollmeyer probeert met Kieskijker vooralsnog de beïnvloeding van onze verkiezingen binnen de perken te houden. Ze vraagt zich af wat de effecten zullen zijn van de realtime informatie die ze delen. “In tegenstelling tot andere onderzoeken komen wij niet pas na de verkiezingen met een rapport over of er sprake was van gecoördineerde manipulatie, desinformatiecampagnes, nepnieuws of trollaccounts, wij proberen te monitoren tijdens de verkiezingen, en als we iets vinden, dan maken we het publiek, en proberen we de verspreiding en groei op die manier te voorkomen.”

Tips

Totdat de verkiezingen zover zijn heeft ze wel een paar handige tips zodat je geen verkiezingsloer wordt gedraaid. Doe een Google Image Search op gedeelde foto’s. Check de links in de bio van de persoon die het deelt. Is het een journalist bij een kwaliteitskrant of een expert bij een universiteit of onafhankelijke organisatie met een goede reputatie? Als je de bron van het nieuws intypt op Google, valt er dan wat te vinden? Wordt de tekst en de afbeelding op dezelfde manier gebruikt? Zo niet, dan kun je je wenkbrauwen flink optrekken. “En,” zegt Stollmeyer, “hou vooral Kieskijker in de gaten.”