Op zoek naar de achtergelaten spullen van arbeidsmigranten in de bossen van Venlo

Grenzend aan de Duitse rand van Venlo ligt het Jammerdal, een bos waar bosjutter Sander Schattefor regelmatig te vinden is. Tijdens zijn wandelingen komt hij verlaten slaapplaatsen en achtergelaten spullen tegen: tandenborstels, kleding, papieren en soms zelfs een kunstgebit. Voor voorbijgangers zal het lijken op zwerfafval, maar vaak gaat het om eigendommen van dakloze arbeidsmigranten, voor wie het bos als woonplek dient. 

Limburg telt zo’n 55 duizend arbeidsmigranten, en het aantal stijgt jaarlijks. Veel van deze, voornamelijk Poolse, arbeidsmigranten werken via uitzendbureaus bij distributiecentra. Ze houden onze economie draaiende, maar worden vaak ‘weggestopt’, zoals dat gebeurt in Venlo aan de Duitse grens. Zo’n vijfhonderd van hen verblijven in een oud gerenoveerd klooster, waar ze dankzij hun uitzendbureau terecht kunnen. Wanneer ze hun baan verliezen, betekent het vaak dat ze hun verblijfplaats ook kwijt raken. Terug naar hun land van herkomst willen of kunnen ze niet altijd, soms uit schaamte. Daardoor komen sommigen in bossen zoals het Jammerdal terecht.

In VPRO's podcast ‘Zwermelingen’, gemaakt door Naomi Steijger, wordt de schrijnende situatie van arbeidsmigranten getoond door de spullen die achterblijven in het bos, en die Sander tegenkomt tijdens zijn tochten. Zo krijgen deze mensen een gezicht. Josephina Beuten vertaalde gesprekken en documenten. In de pocast gaat het drietal op zoek naar de eigenaren van de spullen die zij in het bos vinden, zoals de vrouw wier dagboek en pasfoto’s ze hebben gevonden.

Ze nodigen me uit om mee te gaan met het rondje dat Sander bijna dagelijks maakt. Hoewel ik zelf in een dorp in de buurt van Venlo ben opgegroeid en de hoeveelheid Oost-Europese arbeidsmigranten daar niet ongezien bleef, heb ik nooit eerder stilgestaan bij deze kant van Venlo. Ik ken de drukte van het centrum van de stad, maar nu betreed ik een veel minder zichtbaar deel. Niemand ziet het, niemand heeft het erover. Dat maakt me erg nieuwsgierig. 

Ik ontmoet Naomi, Sander en Josephina aan de rand van het bos in de buurt van het klooster. Vanuit daar lopen we achter Sander het bos in, waar we al snel een verlaten slaapplek tegenkomen. Hij is hier duidelijk vaker geweest en weet precies waar we moeten zijn. Tussen de besneeuwde bomen komen we bij een tent. Het is zichtbaar dat iemand hier heeft gewoond; er ligt een pan, rood ondergoed, sokken en menselijke ontlasting. In conservenblikken koken ze volgens Sander soep of maken ze knakworsten klaar. “Een blonde man met een groot postuur, heel vriendelijk,” zegt Sander over de eigenaar van de slaapplek. Ondertussen kijkt hij zoekend naar de spullen die op de grond verspreid liggen.

“Hij vertelde me dat hij uit Rostock kwam om hier te werken,” zegt de bosjutter. “De man maakt geen kans bij de nachtopvang omdat hij niet kan aantonen dat hij langer dan vijf jaar in Nederland gewerkt en gewoond heeft. Alleen als het vriest maakt hij kans op een warm bed. Hij zou inmiddels naar Tegelen zijn vertrokken. Hij vertelde me dat hij nergens welkom zou zijn, omdat hij een hond heeft. Ik heb geen idee waar hij gebleven is, ik heb hem helemaal niet meer gezien.” 

Arbeidsmigranten worden vaak geweerd bij de daklozenopvang. Vooral wanneer zij uit Oost-Europa komen, hebben zij een kans om op straat terecht te komen. In principe hebben dakloze EU-migranten recht op opvang als ze rechtmatig in Nederland verblijven. Dit is bijvoorbeeld het geval bij iemand die in Nederland heeft gewerkt, niet vrijwillig werkloos is en zich heeft ingeschreven bij het UWV. Vooral veel Oost-Europese arbeidsmigranten hebben een woning die gekoppeld is aan hun werk. Wanneer ze hun baan verliezen hebben ze geen recht op sociale bijstand en een sociaal vangnet hebben ze hier niet. 

Op een van de bomen bij de tent van de man uit Rostock is een witte swastika getekend met tandpasta. Sander kijkt ernaar en maakt er een foto van. “Er is een verschil tussen persoonlijke eigendommen en zwerfafval,” legt Naomi uit terwijl ze naar de pan en sokken kijkt, “Deze spullen zijn niet heel persoonlijk.” Al vindt Sander het symbool op de boom het meest persoonlijke op deze plek. Hij begon ooit met het opruimen van zwerfafval, maar inmiddels is zijn doel veranderd. 

Hij wil geen geschiedenis wissen of eigendommen weghalen op plekken en haalt spullen alleen weg als hij zeker weet dat niemand terugkomt naar de plek. “Daarom zijn we met dit project begonnen,” zegt Naomi. “Als we spullen vinden waarvan we wel het gevoel hebben dat ze echt horen bij de persoon die weg is, dan gaan we die teruggeven. Zo vonden we bijvoorbeeld een bijbel en dagboek met pasfoto’s van een vrouw. In onze podcast Zwermelingen gingen we op zoek naar de eigenaar daarvan. Ook vonden we liefdesbrieven met verbrande randjes, daarvan wisten we: hier heeft iemand zijn best voor gedaan. Als er gegevens bij staan, zoals een CV of papieren van een uitzendbureau, dan is het realistisch om de eigenaar te vinden. Maar bij bijvoorbeeld sokken is het bijna onmogelijk om nog te achterhalen van wie ze zijn.” 

Sander wil me alleen meenemen naar verlaten slaapplekken, omdat hij een vertrouwensband opbouwt met de mensen en ze niet wil tentoonstellen. Toch kan ik me steeds beter inbeelden hoe iemand hier zou leven. 

De plekken zijn vandaag ook verlaten omdat het vriest. “Als het niet meer vriest, moeten dakloze arbeidsmigranten uit de opvang en kamperen ze hier weer,” zegt Naomi. “Dat maakt het wel moeilijk, omdat je niet altijd weet of iets is achtergelaten of verstopt om het later weer mee te nemen. In onze podcast hoor je hoe we daarmee omgaan en hoe het is voor iemand als we de persoonlijke spullen teruggeven. Want soms wordt het ook gestolen door andere mensen die op straat zijn beland.”  

“Wat ik me tijdens het project realiseerde is dat als je deze mensen nodig hebt voor je economie, je wel iets meer naar hen moet omkijken,” zegt Sander. “Dan mag dit niet de registratie zijn van de werkelijkheid. Er zijn gewoon jongens die hier ‘s nachts in het bos slapen en in de ochtend naar hun werk gaan. Ik begrijp niet dat we hen zo behandelen.” 

“Er schort ook van alles aan de accommodaties,” zegt Naomi. “Dus sommige arbeidsmigranten kiezen er bewust voor om in een tent te verblijven, omdat de huur op hun loon wordt ingehouden. In het klooster betalen ze bijvoorbeeld maandelijks 400 euro per bed in een gedeelde kamer, en dat geld kunnen ze goed gebruiken op een andere manier.” In de zomer zijn er daarom meer mensen die in een tent in het bos verblijven en vanuit daar gaan werken in een distributiecentrum. 

In het bos achter Sanders huis ligt tussen de bomen een groot zwart zeil met daaronder slaapzakken, koffers, kleding en toiletspullen. Die spullen worden duidelijk door iemand bewaard, die van plan is om terug te keren. “Spullen die het moeilijkst te vinden zijn, dat zijn vaak dingen die mensen terug willen. Als iets heel zichtbaar ligt, dan is het vaak afval.” 

“Hier woonden drie jongens uit Polen. Een van hen is teruggegaan vanwege een verslaving, een zit bij Emmaus en de ander is al maanden dakloos. Sommige mensen verblijven een paar weken in het bos, anderen een paar maanden of zelfs langer dan een jaar. Ik merk dat ze elkaar ook opzoeken. Waarschijnlijk voor de veiligheid, vooral de jonge vrouwen.” In een grote kuil naast het zeil ligt een koffer, een deken en wat afval. “Er lag een kleine blauwe barbecue, maar die is waarschijnlijk meegenomen door iemand anders,” zegt Sander terwijl hij om zich heen naar de spullen in de kuil kijkt. 

Wanneer we een stuk doorlopen, komen we bij de ‘kledingkast’ of de ‘koelkast’, zoals Naomi en Sander het noemen. Het is een soort luik, waar wat spullen zijn verstopt. Aardappelen, maar ook een telefoonlader en werkschoenen. “Hey, ik herken deze broodtrommel,” zegt Sander. Hij gaat regelmatig langs met eten of koffie. “Ik vertel natuurlijk niet waar ik woon, maar het is goed om op elkaar te letten. We weten van elkaars bestaan.” Sommige jongens vragen hem om hulp, bijvoorbeeld wanneer ze ziek zijn en medische hulp nodig hebben, en voor Sander is het als vanzelfsprekend om hen te helpen. 

In de buurt van het bos ligt een oud sociëteitsgebouw genaamd Casino. In de kelder van het gebouw, dat er verlaten uitziet, verblijven ook regelmatig dakloos geworden arbeidsmigranten. Sander herkent de blauwe barbecue van de drie jongens, die schijnbaar door iemand anders hier naar toe is genomen. 

Wanneer we teruglopen naar zijn huis, vraag ik het drietal wat het uiteindelijke doel van de podcast is.

“Normaal gesproken bewegen degene die een pakket in het distributiecentrum inpakt en degene die een bestelling plaatst op bijvoorbeeld bol.com langs elkaar heen, terwijl ze in die keten verbonden zijn. Als iemand vervolgens uit het systeem van werk en woning valt en dakloos raakt, is iemand opnieuw onzichtbaar. We willen hen een gezicht geven, door op zoek te gaan naar de eigenaar van de spullen die we vinden in het Jammerdal en de verhalen die daarachter zitten.”

Die verhalen hoor je in Zwermelingen. Ze gaan op zoek naar de vrouw op de pasfoto’s en willen het dagboek waar de foto’s in zaten terug geven. Wat is er met de vrouw gebeurd? Hoe zijn haar spullen onder in die bramenstruik in een dal van het bos terechtgekomen? 

Onderweg vonden ze ook de liefdesbrieven van Marcin, een Poolse jongen die hier in een oude oorlogsbunker midden in de winter in het bos verbleef. “Hij had de liefdesbrieven die zijn vriendin in het Pools voor hem geschreven had bij zich gehouden in een koffer,” vertelt Naomi. “Een paar weken later vond Sander de koffer op een open plek in het bos met de liefdesbrieven er nog in, maar Marcin zelf was nergens te bekennen. Toen hebben we hem opgespoord en bleek hij werk te hebben en een kamer via een uitzendbureau ergens in Venlo. Zijn koffer bleek uit de bunker gestolen te zijn, de dief had niets gezien in de brieven en ze achtergelaten. Maar toen wij hem de brieven terug gaven, stonden de tranen in zijn ogen. Als je geen dak boven je hoofd hebt en rondzwerft, verlies je steeds meer van je bezit en daarmee misschien ook wel een beetje van jezelf. Marcin is iemand voor wie liefdesbrieven geschreven zijn, met het teruggeven van de brieven herinnerden we hem daaraan.” 

“Ik wilde niet alleen eigendommen van mensen vinden en teruggeven, maar de schaduwkant van Venlo en de onzichtbare kant van de samenleving laten zien,” zegt Josephina. “Ik denk dat het niet alleen in Venlo, maar heel West-Europa een probleem is.”

“Waar wij van schrokken was dat er iemand was die in een ondergrondse kledingcontainer woonde,” zegt ze. “Ik was heel lang verbaasd en verward dat iemand tot vier meter onder de grond slaapt. Ik dacht: een plek waar niemand komt, behalve oude kleding. Hoe verborgen wil je het hebben? Wat zegt dat over hoe we met mensen omgaan? Terwijl we van daklozen zelf hoorden: dat is juist heel slim en inventief, het is warm en beschut.”

Josephina merkte dat de mensen die ze tijdens hun rondes hebben gesproken open waren. “Dat verbaasde me, omdat ik door mijn Poolse achtergrond weet dat de meeste Polen heel gesloten zijn.”

“Iemand die altijd opgejaagd wordt, denkt waarschijnlijk dat iedereen dezelfde intenties heeft,” zegt Naomi. “Ze worden overal weggestuurd door de politie, door BOA’s, door voorbijgangers die niet willen dat ze er zijn."

Toch wilden de meeste arbeidsmigranten na de tweede of derde ontmoeting wel praten met het drietal. “Wij vertelden hen ook over onszelf,” zegt Naomi. “Sander loopt drie keer per dag door het bos, dus hij wordt al herkend. Daardoor wisten mensen dat we geen bedreiging waren. Mensen begonnen ons ook te herkennen en maakten echt een praatje met ons. Ze wisten dat we niet vandaag hallo zouden zeggen en morgen met de politie zouden terugkomen. Het is geen vriendschap voor het leven, maar we hebben wel een band opgebouwd.”

In de afgelopen 15 jaar kreeg Nederland er meer dan 5200 nieuwe distributiecentra bij. “Zolang Nederland doorgaat met het bouwen van distributiecentra, waar we als land heel goed in zijn, en zolang wij als consumenten blijven consumeren, blijf je arbeidsmigranten nodig hebben die keihard werken in die dozen zonder ramen”, zegt Naomi. “Als dat op zo’n grote schaal door blijft gaan, zullen daar altijd mensen tussen zitten die psychisch kwetsbaar zijn, fysiek het werk niet kunnen volhouden of andere problematieken hebben, die uit het systeem vallen en op straat terechtkomen. Ik vind dat de grote bedrijven die hier veel geld aan verdienen moeten zorgen voor deze werknemers. Denk aan een crisisopvang waar hulpverleners en verpleegkundigen werken die de taal spreken en de cultuur kennen, zo kan je psychisch kwetsbare mensen die uit het systeem van werk en woning vallen de juiste begeleiding geven en een plan voor de toekomst maken. Nu komen ze op straat terecht en is het dweilen met de kraan open.” 

Tot die tijd stopt ook het project Zwermelingen niet: in de modder aan de oevers van de Maas lag een oud paspoort uit 1984. “Kun je je dat voorstellen?”, zegt Naomi. “Toen was Polen nog een volksrepubliek. Iemand heeft dit paspoort, dat overigens niet meer geldig is, 40 jaar bij zich gedragen. Er staat een zwart wit foto in van een vrouw, ook dit boekje moet terug naar degene die het zo lang bij zich heeft gedragen. In die 40 jaar tijd is er veel veranderd en belandde het in de modder bij een ondergelopen tentenkamp aan de oevers van de Maas bij Venlo, welke reis heeft dit paspoort afgelegd? Ik denk dat diegene blij is om het terug te krijgen. Het is toch een stuk persoonlijke en Europese geschiedenis die hier zomaar in de modder aan de Maas ligt.” 

Zwermelingen is nu te beluisteren via NPO Radio 1 en alle podcastkanalen.