Psychologen ontdekken de ‘gekrompen-vinger-illusie’ bij goocheltruc-onderzoek

Ons brein is een gekke constructie. Bewonderenswaardig geavanceerd en complex, maar ook echt gek. Alle processen die erin plaatsvinden hebben eigenlijk maar één uiteindelijk doel: het scheppen van een bevatbare, kloppende werkelijkheid waartoe wij ons kunnen verhouden. Als iets onverklaarbaar lijkt, produceren we alsnog een verklaring, en als je iets ziet wat je nooit eerder hebt gezien, begrijp je het in termen van wat je al wel kent en weet.

Zo heeft iedereen vast wel meegemaakt dat een stapel kleding op een stoel in het donker je laat denken dat er iemand in je kamer staat, of dat een gek tikkend geluid dat je hoort als je in bed ligt je onwillekeurig laat geloven dat iemand een ladder tegen je balkon aan heeft gezet en die aan het beklimmen is.

Dit zijn natuurlijk maar heel simpele voorbeelden van de dingen die je jezelf kunt wijsmaken – of beter gezegd, de dingen die je brein je wijs kan maken, want rationeel gezien weet je heus wel dat het bijzonder onwaarschijnlijk is dat iemand met ladder je balkon beklimt, vooral als je op pakweg de negende verdieping van een flat woont. Drugs kunnen dit soort neigingen van het brein versterken, zoals iedereen die wel eens een pilletje of psychedelische truffels genomen heeft zal weten. Maar er zijn ook andere manieren om illusies te provoceren, zoals goocheltrucs.

Een voorbeeld van een dergelijk truc is de klassieke vermenigvuldigingstruc met ballen. Bij deze truc heeft de goochelaar een pingpongbal tussen zijn of haar duim en wijsvinger geklemd, waarna er met een handbeweging een tweede bij wordt 'getoverd' tussen de wijsvinger en middelvinger. Hierdoor lijkt het alsof de bal vermenigvuldigd wordt – op basis van de visuele informatie die het krijgt kan ons brein kan er niets meer van maken dan dat. Dit terwijl de verklaring eigenlijk heel logisch is: het zijn geen hele ballen maar halve ballen.

Als je dit nog niet wist, denk je waarschijnlijk: oh duh, wat suf, waarom heb ik dat niet eerder door gehad? Het antwoord is – je verwacht het vast al – je brein.

Volgens psychologen die onderzoek hebben gedaan naar deze illusie, toont de truc aan dat het brein halve bolle vormen als hele bollen waarneemt. Als je naar een bal kijkt, zie je er namelijk altijd maar een deel van, nooit de hele bal. Toch weet je dat het voorwerp dat je ziet een hele bal is. Dit proces wordt in klinische termen ook wel 'volume completion' genoemd, en is automatisch en cognitief onvermijdelijk. Dit is de reden dat de vermenigvuldigingstruc werkt. Ook al is het logischer dat de ballen niet heel zijn, vertelt ons brein ons automatisch dat ze dat wel zijn.

Maar hoe ver kun je hiermee gaan? Hoe sterk is de neiging van ons brein om visuele halve bollen als heel te beschouwen? Vult je brein een halve bol ook aan als je andere zintuigen je vertellen dat deze niet heel is? Een groep psychologen van de Universiteit Leuven heeft gisteren een onderzoek gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Current Biology waarin ze deze vraag beantwoorden. De groep heeft, onder leiding van de experimenteel psycholoog Vebjørn Ekroll, die ook heeft meegewerkt aan het eerdere genoemde onderzoek naar de vermenigvuldigingstruc, aangetoond dat de illusie gewoon standhoudt als mensen met hun vinger kunnen voelen dat de bal niet heel is.

Ze hebben dit als volgt gedaan: proefpersonen moesten een halve pingpongbal op hun vingertop zetten en er van bovenaf naar kijken, en aangeven op welke hoogte ze schatten dat hun vingertop zich bevond. Het bleek dat de proefpersonen het gevoel hadden dat hun vinger veel korter was dan in werkelijkheid, wat laat zien dat mensen de bal onbewust nog steeds als heel beschouwden, ondanks dat ze zich heel bewust waren van het feit dat dit niet zo was.

Volgens de onderzoekers is hier niet alleen een 'volume completion'-illusie aan de gang, maar ook een tweede illusie die ze 'illusory finger shortening' noemen, ofwel de gekrompen-vinger-illusie. Deze illusie levert bewijs voor een contra-intuïtieve theorie binnen de psychologie, namelijk het idee dat datgeen wat we niet zien niet zozeer gevormd wordt door onze verbeelding maar meer door wat we wel zien.

"We wisten al dat ons verstand dingen aanvult die we niet zien", legt Ekroll uit in een persbericht van de Universiteit Leuven. "Onze studie toont aan dat ons visueel systeem achter de illusie zit, en niet ons bewust denken. Rationeel weten we wel dat onze vinger niet echt korter is, maar toch houdt de illusie stand."

Het is al lang bekend dat onze perceptie van onze omgeving, en zelfs de perceptie van ons eigen lichaam, veel grilliger is dan we denken. Visuele informatie is hierbij vaak het belangrijkst, zo schrijven de onderzoekers, en dat komt ook in dit specifieke experiment naar voren. Het brein had het conflict tussen observatie, gevoel en ratio tenslotte ook kunnen oplossen door de halve bal als dichterbij te beschouwen dan deze werkelijk was, maar in plaats daarvan werd de vinger korter, hoe raar dit eigenlijk ook is.

Natuurlijk moest ik deze bevinding ook zelf testen. Zoals het gaat met contra-intuïtieve bevindingen, heerste er hier op kantoor enige scepsis, die alleen opgelost kon worden door een onschuldige pingpongbal in tweeën te hakken en op onze vingertopjes te balanceren. Aanvankelijk dacht ik dat het niet werkte, maar hoe langer ik naar de ronde vorm staarde, hoe meer ik het gevoel kreeg dat er een pingpongbal boven mijn handpalm zweefde. Het korte-vinger-gevoel ontbrak een beetje, maar mijn brein wilde mij maar wat graag wijsmaken dat ik magische krachten had ontwikkeld en ronde voorwerpen kan leviteren à la Goku. (Voor de mensen thuis raad ik aan om een betere halve bol te gebruiken dan een slordig doorgeknipte pingpongbal).

Ik herhaal het nog maar een keer: ons brein is een vreemde constructie. Een constructie die tientallen malen krachtiger is dan de sterkste supercomputer en onbeschrijflijk veel complexer, maar die ook verbazend makkelijk voor de gek te houden is, juist door in te spelen op de onbewuste processen die de werkelijkheid zo logisch en kloppend voor ons maken. We denken wel dat wat we weten gebaseerd is op enerzijds ons eigen denkvermogen en anderszijds een werkelijkheid die een-op-een naar ons vertaald wordt door onze zintuigen, maar eigenlijk zijn we net zozeer een speelbal van onze eigen subjectiviteit als van de automatische processen in onze hersenen. De werkelijkheid is wat wij en onze hersenen er samen van maken.