Waarom we het neoliberalisme moeten vervangen met een nieuw verhaal

Afgelopen weekend sprak de Britse zoöloog, antropoloog en klimaatjournalist George Monbiot in de Balie over zijn nieuwe boek Uit de puinhopen. Hierin presenteert hij een hoopvol verhaal over de toekomst en de mens, die eigenlijk helemaal niet zo egoïstisch is zoals veel mensen lijken te geloven.

In ons aangeboren altruïsme en onze hang naar samenwerking ligt volgens hem de kiem van een oplossing voor wat hij de ‘climate breakdown’ noemt; waarmee hij doelt op de totale overbelasting van de aarde door mensen, waarvan de opwarming van de aarde het meest besproken en misschien wel gevaarlijkste symptoom is.

In zijn columns in de Britse krant The Guardian wijst hij regelmatig het neoliberalisme aan als belangrijkste oorzaak van deze climate breakdown. Ik sprak hem in de spoelkeuken van Dikker & Thijs, de enige stille plek in het Amsterdamse hotel, over het lot van de wereld, en waarom het zo belangrijk is om een nieuw verhaal voor de toekomst te formuleren.

Het neoliberalisme is stuk, schrijft u. Wat is volgens u de definitie van neoliberalisme?
In de kern van het neoliberalisme ligt een interpretatie van de mens die hobbesiaans en aristoteliaans is. Dat wereldbeeld vertelt ons dat we in een permanente totale oorlog zijn verwikkeld waar iedereen tegen iedereen strijdt.

Het zegt ons dat we in de eerste plaats ons eigenbelang moeten nastreven, omdat de menselijke in den nature egoïstisch is. We moeten kopen en verkopen om onze status te vergroten, en door dat te doen ontketenen we de kracht die de vrije markt heet, die dan vervolgens op magische wijze heel veel goeds zal opleveren voor de mensheid als geheel. We weten nu dat het niet waar is. Maar toen het neoliberalisme als gevolg van de financiële crisis in 2008 bijna instortte en ontmaskerd werd als een mythe, was er geen alternatief.

En dat alternatief wortelt in het idee dat mensen eigenlijk best wel OK zijn.
Ja. Als je kijkt naar het bewijs, blijkt dat onze meest dominante eigenschappen gemeenschapszin, generositeit, altruïsme en empathie zijn. Het verwarrende is dat goede mensen de neiging hebben zich te laten leiden door psychopaten. Je ziet het overal ter wereld: het vergt maar een kleine hoeveelheid mensen om het voor de rest te verpesten. 70 procent van de koolstofuitstoot wordt veroorzaakt door maar 100 bedrijven. Olifanten en neushoorns worden met uitsterven bedreigd dankzij een extreem kleine minderheid.

In de jaren 80 en 90 kon de neoliberalisme met behulp van extreem rijke mensen de dominante ideologie worden. Wat is het duurzame antwoord daarop. Wat moet er veranderen?
Als eerste moet de economie wortelen in de erkenning dat de aarde en haar middelen eindig zijn. Oneindige groei bestaat niet. Als we er niet voor zorgen dat de mens binnen deze grenzen blijft, dan is het gedaan met ons. Zo simpel is het. Dat vereist dat we de samenleving fundamenteel moeten veranderen.

Wat beveelt u aan?
Een politieke beweging die een duurzame samenleving als inzet heeft, moet radicaal zijn en buiten het politieke midden bestaan. Dat is de enige manier waarop de norm kan verschuiven. En iedereen die de wereld wil verbeteren, moet het zelf organiseren. En dat brengt me bij het tweede punt. Ik wil iedereen de principes van ‘big organizing’ op het hart drukken.

Dat is een methode die in de laatste weken van de Sanders-campagne is ontwikkeld. Er zijn online talloze gidsen te vinden. Zijn team vroeg mensen niet alleen om folders te verspreiden of te bellen, maar ze zeiden: “Hé, jij vindt onze ideeën te gek, toch? Stamp jij de campagne in Boston maar uit de grond.” Ze leidden mensen op, en daarna kregen die mensen ook echte verantwoordelijkheid. De methode werd pas aan het einde van de campagne ontwikkeld – te laat om Bernie nog de winst te bezorgen. Maar in Engeland heeft de Corbyn-campagne dezelfde methode gebruikt. Daar heeft het tot de grootste verkiezingsoverwinning van Labour ooit geleid.

Hoe kan je de grote massa bereiken met een radicaal verhaal?
Je hebt in feite de grote massa niet nodig, maar een toegewijde minderheid. Mensen zeggen me vaak dat ik sta te preken voor eigen parochie. Ze zeggen dat ik de mensen moet bereiken die

The Sun lezen, en de Daily Mail, maar daar ben ik het niet mee eens. Je moet ervoor zorgen dat de mensen die ideologisch het dichtst bij je staan de middelen en de kennis en de strategie hebben die gaat werken.

In The Patterning Instinct onderzoekt Jeremy Lent het menselijke gedrag dat heeft geleid tot de ecologische crisis. Hij beschrijft daarin ook hoe verandering tot stand komt, en op basis van zijn onderzoek meent hij dat als 3,5 procent van de bevolking toegewijd is om een verandering teweeg te brengen, de rest van de maatschappij meebuigt.

De radicaliteit van veel klimaatactivisten schrikt denk ik ook veel mensen met goede bedoelingen af. In Nederland is nu weer de discussie over nucleaire energie opgelaaid, waarbij voorstanders al snel als vijand van de goede zaak worden bestempeld. Herkent u dit fenomeen, en wat is uw positie in dit debat?
Ik ben voor vierdegeneratiekernreactoren. Ik denk dat ze een enorm verschil kunnen maken in het koolstofvrij maken van de samenleving. Er moet nog wel onderzoek gedaan worden, maar dat wordt nu steeds geblokkeerd door klimaatactivisten en dat vind ik een vergissing. Maar ik ben inderdaad voorzichtiger geworden in mijn support voor kernenergie. Ik wil de klimaatbeweging niet in tweeën splijten door hier keihard actie voor te voeren.

Links vecht tegen zichzelf. Ze sluiten mensen uit. Ik beweeg me al 30 jaar publiekelijk in de politiek, en ik heb tegenwoordig steeds vaker het gevoel dat ik op eieren moet lopen. Dat gevoel vind ik niet fijn. Ik wil me vrij voelen om te experimenteren met ideeën.

Monty Python zei het goed in The Life of Brian: “The right looks for converts and the left looks for traitors.” Mensen uitsluiten is precies wat links niet zou moeten doen.

Je gaat ervan uit dat mensen op een nieuw verhaal zitten te wachten. Veel mensen die ik spreek geloven dat we door bewust consumentisme ons een weg naar een betere wereld kunnen consumeren. Zij zien de noodzaak niet voor een nieuw verhaal. Wat zegt u tegen hen?
Een consument kan alleen maar zijn eigen gedrag veranderen, niet dat van een ander. Je kunt niemand dwingen tot ander gedrag. Als jij geen ivoor koopt, houdt dat niemand anders tegen om het toch wel te doen. Er zijn wetten nodig om de wereld te veranderen. Daarom is bewust consumentisme niet genoeg en is politiek engagement een vereiste. En we consumeren nu gewoon veel te veel. Het maakt niet uit als we plastic kopjes vervangen met duurzame koffiekopjes. Als we te veel blijven consumeren, vernietigen we de planeet.

Wat is het alternatief?
Kate Rayworth heeft dit uitgewerkt in haar boek Donut Economics. Daarmee heeft ze een framework afgeleverd voor deze nieuwe economie.

Laten we beginnen met de planetaire grenzen – die geven duidelijk aan waar het met de mensheid naartoe moet gaan. De missie wordt niet oneindige groei, maar: hoe gaan we ervoor zorgen dat die welvaart verdeeld wordt zonder de wereld te vernietigen.

Als uitgangspunt voor deze nieuwe economie moeten we in plaats van groei, kiezen voor welzijn als maatschappelijk doel. In plaats van de markt zijn gang laten gaan en verwachten dat er magische dingen zullen gebeuren door de “onzichtbare hand,” moet je met de beschikbare middelen zoveel mogelijk welzijn creëren.

Kunt u een succesvol voorbeeld noemen?
Er is een prachtig voorbeeld in Porto Alegre in Brazilië waar het budget voor infrastructuur wordt verdeeld door de bevolking zelf. Daar zijn jaarlijks zo’n 50,000 burgers bij betrokken. Het resultaat is fenomenaal: het waterbeheer is beter, de zorg is beter, de scholen hebben weer geld en de straten zijn schoon. Het is zo spectaculair dat veel mensen nu lobbyen bij de gemeente om de belastingen te verhogen.

In mijn ervaring vinden mensen zo’n voorbeeld van Porto Alegre kortstondig wel inspirerend, maar ook een beetje stoffig. Het doet denken aan kansloos idealisme. Miljardairs die een samenleving op Mars willen stichten doen het veel beter. Hoe kunnen we dit omdraaien?
We staan toe dat de rijken de agenda bepalen. En er zijn zulke mooie projecten waar je niets van hoort. Je moet er actief achteraan. En als je er dan achter komt word je ongelooflijk enthousiast en wil je dat iedereen het doet. Wij in de media moeten ze zoveel meer aandacht geven. Tegen mensen die graag op Mars willen wonen zeg ik: ga maar in de Gobiwoestijn wonen. Als je dat heel leuk vindt, dan vind je het misschien ook leuk op Mars. Alleen moet je er dan nog de slappe armpjes bij bedenken.

Dat is inderdaad geen aantrekkelijk vooruitzicht. Maar jij zegt eigenlijk tegen mensen dat ze hun favoriete ding in de hele wereld moeten opgeven: consumeren. Dat is voor de meeste mensen ook niet echt aantrekkelijk.
Als je het zo zegt, dan gaan mensen je haten.

Maar dat is wel wat het is.
Ik denk dat je mensen een positief beeld moet geven. Als je zegt: we hebben iets fantastisch en moois voor jullie: een gemeenschap. Je bent niet alleen en je hoeft je niet gemarginaliseerd te voelen. Jij bent in charge van je politieke lot, want je werkt samen met iedereen om een betere natie te bouwen. Mensen hoeven niet te consumeren om erbij te horen.

De cynicus zou dit utopisme noemen. Wat is daarop uw antwoord?
Het kan. Je kan het zelf doen. Je hoeft niemand iets te vragen. Er is een wetenschap hoe je dit kunt doen. Tessie Britton heeft beschreven hoe je kan participeren als burger. Er is een wetenschap voor.

Ik begrijp dat u niet zo in de “onzichtbare hand van de markt” gelooft. Is er in het nieuwe verhaal wel plek voor marktwerking? Kan een belasting op koolstofuitstoot helpen in de transitie naar een duurzame wereld?
We moeten van fossiele brandstoffen af. Laat het in de grond zitten – dat is het begin. En van daaruit kan je terugredeneren tot beleid dat daarbij werkt. Een belasting op koolstof kan zeker werken, maar het kan niet het enige middel zijn, zoals sommige economen geloven. De markt gaat het niet zelf regelen. Je hebt overheidsingrijpen nodig.

Daarvoor is politieke macht nodig. Maar er zijn steeds meer mensen die het te duur vinden. Wat zeg je tegen hen?
Het geld was er ook om de banken te redden in 2008. Als we dat geld hadden uitgegeven aan een groene New Deal waren we nu al een heel eind.

Wil je hem zelf horen spreken? Check hier de livestream van de Balie op zaterdagavond.

Volg Motherboard op Facebook, Twitter en Flipboard.