Wordt alles beter, of veranderen we in hoopjes data?

Het is makkelijk om enthousiast te worden over de toekomst. Langer leven! Nooit meer kanker! Exo-skeletten! Slimmere baby's! Elon Musk. Maar wie staat daar in de hoek met zijn hoofd te schudden? Het is NRC-columnist en essayist Bas Heijne. Heijne maakte samen met de VPRO en HUMAN een serie over de mens van de toekomst. De Volmaakte Mens heet het, en je hebt inmiddels al drie van de zes afleveringen kunnen bekijken. In de serie zien we Heijne de wereld afreizen om wetenschappers, filosofen, futurologen en andere intellectuelen te bezoeken en te interviewen.

Heijne onderzoekt in de serie de ethiek achter nieuwe, ingrijpende technologieën, die ons mens-zijn totaal veranderen. Het geslacht van je kind bepalen? Kan al. Je levensduur op gortige wijze verlengen? Wordt aan gewerkt. De productiviteit en stressniveaus van je werknemers monitoren met een armband? Gebeurt op dit moment, in Nederland [check de uitzending van volgende week]. Maar: moeten we dat nou wel willen?

Motherboard: Het lijkt me heel leuk om maandenlang met de heerlijke wereld van de nieuwe techniek bezig te zijn. Hoe heeft het je denkbeelden veranderd?

Bas Heijne: Toen de VPRO me hier in september voor vroeg, stond ik vrij blanco in het onderwerp. Als het over dit soort technieken ging, dacht ik: "Het zal mijn tijd wel duren." Toen we begonnen met opnemen, in november al, werd me al snel duidelijk dat de ontwikkelingen die de mens veranderen nu spelen. We kunnen het geslacht van kinderen al bepalen. Inmiddels kan ik uitleggen hoe een baby met drie ouders geboren wordt. Op moleculair niveau kan ik het nog niet helemaal uitleggen, maar dat komt misschien nog, haha. We treden een nieuw stadium van de evolutie in, waarin de mens zijn eigen schepper wordt. Eigenlijk bedanken we de natuur voor millennia aan trouwe dienst, maar nu nemen we het zelf over. En ik vind dat daar meer over gesproken moet worden.

Hoe wil je dat met de serie bereiken?

Door enerzijds die nieuwe technieken te laten zien, en anderzijds de morele aspecten van die verhalen te bespreken met andere denkers. Mijn rol in de serie is die van de buitenstaander, die vragen stelt bij al deze ontwikkelingen. Daarom zitten er vaak ook tegengestelde stemmen in de serie. Mensen als Aubrey de Grey, Nick Bostrom en Julian Savulescu zien technologie als de nieuwe verlosser. De Grey is iemand die ouderdom als ziekte ziet, en die dat bijvoorbeeld al bij kinderen wil bestrijden. Bostrom is oprichter van de Bond voor Transhumanisme en is er met Savulescu van overtuigd dat het goed is als mensen biologisch verbeterd worden. Daar tegenover spreek ik dan met techno-sceptische denkers als John Gray, Michael Sandel en Donna Dickenson. Gray is tegen het eeuwig leven, Sandel vindt dat je mensen niet kunstmatig moet veranderen en Dickenson is tegen de commercialisering van wetenschappelijke kennis. Ikzelf hang voor mijn gevoel steeds een beetje tussen die uitersten die geschetst worden.

Dat klinkt niet helemaal als een strijdkreet waarachter we ons kunnen verenigen.

Nou, het punt is dat mensen vaak óf helemaal lyrisch zijn over nieuwe techniek, óf het helemaal verwerpen, óf het er helemaal niet over hebben. En ik ben dan misschien inderdaad niet iemand die schreeuwt van 'zo moet het', maar ik merk wel dat de serie al gesprekken losmaakt.

Hoe dan?

Neem de LINDA. Die waren heel geïnteresseerd in het feit dat ouders al zo ver kunnen gaan in het ontwerpen van hun ongeboren kinderen. Ook in christelijke hoek maakt het programma wat los. De ChristenUnie heeft me al als spreker gevraagd. Verder krijg ik vooral reacties van humanisten en mensen die worstelen met de moraal. Alleen uit liberale hoek blijft het nog wat achter. Ik denk dat liberalen geen moreel discours meer hebben voor dit soort zaken.

Wil je deze problematiek ook op de politieke agenda krijgen?

Dat lijkt me niet verkeerd. In de politiek gebeurt bijna niets op dit vlak. Mensen hebben het alleen over de boerka, om het simpel te zeggen. Alleen iemand als Lodewijk Asscher (PvdA), die probeerde de robotisering van de samenleving aan te kaarten. Maar verder: stilte. Het is natuurlijk ook lastig. Je komt al snel over als neo-luddiet of zedenprediker als je in morele termen over nieuwe technologie praat.

Het voorbeeld van Harbisson spreekt mij nogal aan. Hij kan infrarood waarnemen, wat hem bovenmensenlijke krachten geeft. Wil jij dat niet?

Begrijp me niet verkeerd: technologie heeft mijn leven ook verbeterd. Ik zit nu in Parijs met jou te praten, en kan binnen een minuut ieder boek dat ik kan bedenken op mijn iPad lezen. Tegelijkertijd ben ik soms op diners waar iedereen zijn mail zit te checken. Wat dat betreft is de kwaliteit van ons leven achteruit gegaan. Of neem dat bedrijf waar ze hun werknemers wearables hebben gegeven die stress en productiviteit meten (in aflevering vier, wordt volgende week woensdag uitgezonden). Die mensen worden melkkoeien! Maar tegelijkertijd zullen er ook voordelen voor hun gezondheid zijn. Er is niet één fenomeen dat ik toejuich, alles heeft twee aspecten. Het is zoals de filosoof Peter-Paul Verbeek in het programma zegt: het gaat niet om de technologie op zich, maar om hoe je er mee omgaat.

Welke onderwerpen die in de serie behandeld worden verbaasden je het meest?

Ik denk dat een van meest onwaarschijnlijke het item over de emotiepil is, dat in de uitzending van 27 mei zit. Het toont de casus van een vrouw, die door een grote man met een pistool beroofd was, op vakantie in Zuid-Afrika. Die ervaring was zo traumatisch dat ze er eigenlijk niet eens over kon praten. Bij een therapeut moest ze die ervaring dan herbeleven, en vervolgens kreeg ze een pil. De volgende dag voelde ze totaal geen emoties meer bij die ervaring.

Dat klinkt ongelofelijk.

Ja, maar die pil is echt. Je kunt hem natuurlijk niet zomaar bij de drogisterij om de hoek kopen, maar wat zo'n voorbeeld mij vertelt is dat we onze eigen geest tot onze beschikking krijgen. Het gaat veel verder dan een aspirine nemen. Het morrelt aan de kern van wie we zijn. In de eerste aflevering gaat het over stamcellen en de mogelijkheid om uit alle cellen van het lichaam kinderen te maken. Het eerste wat je bij zo'n ontwikkeling krijgt is dat homo's met elkaar kinderen willen krijgen. Maar met die techniek kunnen ook mensen van negentig jaar kinderen krijgen met een kind van tien.. Moet je dat dan toestaan?

Wat dat betreft: Hoe denk je dat de mens van de toekomst er uitziet?

Ja, daar heb ik dus ook het antwoord niet op. Maar wat ik wel heb gemerkt is dat ik meer angstbeelden heb gekregen. Een van die angstbeelden is dat de mens in de toekomst meer en meer als een verzameling data wordt gezien.

Leg uit.

Neem jou als voorbeeld. In jouw hoofd zitten allemaal gedachten en emoties die niet gereglementeerd worden. Het is een warboel aan gedachten, over je bonuskaart, over IS, over je vriendin. Al die dingen bij elkaar vormen een smaak, en dat is het unieke wezen dat Jan is. Als je echter alles ontleedt en uit elkaar haalt, jou reduceert tot een verzameling data en meetpunten, dan maak je wat jou mens maakt kapot. Daar ben ik bang voor.

Tenslotte dan: viel er ook nog wat te lachen tijdens de opnames?

Tijdens mijn gesprek met Julian Savulescu was hij de hele wereld aan het duiden en enorme verhalen aan het vertellen over de voordelen van genetische selectie bij mensen. Hij is typisch iemand die weet hoe het met de mensheid moet, maar die weinig af weet van mensen. Op een gegeven moment vroeg hij me: denk aan je geliefde. Wat zou je aan haar willen veranderen? Toen zei ik dat zij een hij was, en toen was Savulescu behoorlijk van zijn stuk gebracht.

De Volmaakte Mens is nog drie weken op woensdagavond op de VPRO te zien. Je kunt eerdere afleveringen hier terugkijken en als je nog meer wilt weten over de ideeën die in de serie zitten kun je De kleine filosofie van de volmaakte mens lezen, een bloemlezing die Heijne samenstelde met stukken over de toekomst van de mens. Žižek zit erin yo.