We hebben meer controle over ons brein dan eerder gedacht

Alle dingen die we bewust doen in ons leven worden geïnitieerd door onbewuste hersenprocessen. Ofwel: je brein weet eerder dat je gaat beslissen om toch dat extra biertje te nemen in plaats van de verstandige optie, een glaasje water, dan dat jij het weet.

Al in de jaren '80 detecteerde de Amerikaanse wetenschapper Benjamin Libet bij zijn proefpersonen een golf van hersenactiviteit die vooraf gaat aan elke bewuste beslissing tot handelen. Deze activiteit, ook wel het readiness potential genoemd, vindt plaats in bepaalde gebieden van het brein en is al meer dan een seconde voor een beslissing aanwezig.

Dit roept een aantal breinbrekende existentiële vragen op. Hoe kan je brein weten wat je gaat doen, nog voordat je dat zelf weet? Is vrije wil maar een illusie? Of zijn wij ons gehele brein, met alle bijbehorende onbewuste processen? Waar ligt de grens tussen bewuste en onbewuste handelingen, gedachten en processen?

Zowel filosofen als neurowetenschappers buigen zich al jaren over deze vragen – en onlangs hebben een aantal onderzoekers uit Berlijn een onderzoek gepubliceerd dat een belangrijke bijdrage levert aan het beantwoorden ervan. Het team, dat verbonden is aan het Charité's Bernstein Center for Computational Neuroscience, heeft onder leiding van professor dr. John-Dylan Haynes getest of mensen in staat zijn om bepaalde geplande handelingen niet uit te voeren, als het readiness potential al geactiveerd is.

"Het doel van ons onderzoek was om uit te zoeken of de aanwezigheid van vroege, onbewuste hersenactiviteit betekent dat het verdere beslissingsproces dat leidt tot een bepaalde handeling automatisch is, of dat een persoon nog steeds kan beslissen om de handeling niet uit te voeren," legt professor Haynes uit.

Voor het onderzoek hebben de onderzoekers de hersenactiviteit van proefpersonen gemeten met elektromagnetische golven (EEG), terwijl deze een spel speelden tegen een computer. De computer was geprogrammeerd om de data die door de EEG verzameld werd, te gebruiken om te voorspellen wat de proefpersonen van plan waren om te gaan doen in het spel, en vervolgens de eigen speltechniek hieraan aan te passen. Met ander woorden: de computer moest proberen het spel te winnen met behulp van informatie over de onbewuste beslissingsprocessen van de proefpersonen.

Als de proefpersonen in staat zouden blijken om de voorspellingen over hun handelingen te omzeilen, en dus anders te handelen dan de computer verwachtte, zou dit bewijs zijn dat mensen meer bewuste controle hebben over hun handelingen dan voorheen gedacht werd. En inderdaad: dit bleek zo te zijn.

"De beslissingen van mensen zijn niet geheel afhankelijk van onbewuste, vroege hersenactiviteit," zegt Haynes. "Ons onderzoek heeft aangetoond dat we meer bewuste controle hebben dan uit eerder onderzoek is gebleken."

Dit geldt echter maar tot op een bepaalde hoogte, benadrukt Haynes: "Er is wel degelijk een 'point of no return' in het beslissingsproces, waarna het niet meer mogelijk is om een bepaalde handeling niet uit te voeren." Dit punt ligt volgens Haynes en zijn team rond de 200 milliseconden voor een handeling wordt ingezet.

Hoewel we dus meer bewuste controle over ons handelen hebben dan voorheen werd gedacht, is er wel degelijk een moment waarop je niet meer kunt beslissen om iets niet te doen. 200 milliseconden voordat je arm de beweging bierglas-naar-mond inzet, kun je je nog bedenken en het glas aan iemand anders geven, maar als dit bewustzijn ook maar ietsje later arriveert, ben je te laat. Gelukkig kun je het bier dan altijd nog uitspugen en toch voor dat glaasje water gaan.