Zwitserland overweegt elke inwoner gratis 2.000 euro per maand te geven

Update 6 juni 2016: Tijdens het referendum is massaal tegen het basisinkomen gestemd.

Update 29 januari 2016: De Zwitserse Bondsraad heeft deze week besloten dat er op 5 juni een referendum plaats zal vinden waarin besloten wordt of het basisinkomen wordt ingevoerd.

Update 18 november 2014: Gisteren werd bekend dat het Zwitserse parlement in de herfst van 2016 over de invoering van het basisinkomen gaat stemmen.

Zwitserland zou wel eens 's werelds meest interessante case study in basisinkomen kunnen worden. In plaats van een 'traditioneel' sociaal vangnet, met bijvoorbeeld voedselbonnen, woonsubsidies en werkloosheidsuitkeringen, heeft de burgercommissie "Grundeinkommen" (basisinkomen) in Zwitserland een voorstel gedaan om iedere burger een onvoorwaardelijk inkomen van CHF 2.500,- te verstrekken, iets meer dan €2.000,-.

Begin oktober dumpten voorstanders van de beweging een berg van acht miljoen stuivers, één voor elke Zwitserse inwoner, voor het parlementsgebouw in Bern om aandacht te vragen voor het referendum dat ze willen houden. In Zwitserland, één van de weinige (deels) directe democratieën in de wereld, kan een volkscommissie een referendum inroepen als het meer dan 100.000 handtekeningen verzamelt.

Het plan is een onderdeel van een reeks voorstellen vanuit een breder gedragen maatschappelijke onvrede met de economische ongelijkheid. Zo werd er eerder dit jaar gestemd over een beperking van de topsalarissen bij beursgenoteerde Zwitserse bedrijven en is er deze maand een referendum over het 1:12-initiatief, waardoor een directeur van een bedrijf maximaal 12 keer het laagste salaris binnen dat bedrijf zou kunnen verdienen.

Kritiek op het voorstel voor het basisinkomen ligt voor de hand. Een dergelijk plan brengt natuurlijk hoge kosten met zich mee, waarvan het niet zeker is dat het terugverdiend zal worden. Gaan mensen nog wel werken als ze een gegarandeerd vast loon krijgen? Wat als ze hun geld uitgeven aan drugs en alcohol en hoeren? En wat als ze ermee vandoor gaan naar het buitenland, waar ze met hun gratis geld meer koopkracht hebben en niets terugleveren aan de Zwitserse economie?

Aan de andere kant veegt een dergelijk plan in één klap de armoede van de baan. Lageropgeleiden hebben meer onderhandelkracht tegenover werkgevers, dus een minimumloon zal overbodig worden. Ook zullen mensen meer vrijheid hebben om zich te ontplooien en te specialiseren wanneer ze zich minder opgejaagd voelen door de druk van het simpelweg werken voor een bestaan. Ook de creatieve beroepen zullen daar wel bij varen. En wie in moeilijk vaarwater raakt kan altijd rekenen op een vangnet in de vorm van een bescheiden bestaan.

Hoewel een radicaal voorstel als deze nog nooit op grote schaal is uitgevoerd, zijn er wel kleinschalige experimenten geweest die suggereren dat het wel eens heel positief zou kunnen werken. In de jaren 70 werd in een klein stadje in Canada een beleid dat " Mincome" heette ingevoerd, waaronder alle inwoners een minimum inkomen toegeschoven kregen. De resultaten waren verrassend: naast dat de armoede in het stadje verdween, werd door meer mensen de middelbare school afgemaakt en ging het ziekenhuisbezoek omlaag. Het aantal werkuren bleek door het plan inderdaad een beetje te zakken, maar met minimale percentages (1% voor mannen, 3% voor getrouwde vrouwen en 5% voor ongetrouwde vrouwen). Families spendeerden meer tijd aan opvoeding en onderwijs, werkenden kregen meer vrijheid in carrièrekeuze en huiselijk geweld nam af, aldus onderzoeker dr. Evelyn Forget, gezondheidseconoom aan de universiteit van Manitoba.

"Als je een dergelijk sociaal programma invoert, veranderen de maatschappelijke waarden," zegt Forget, wier naam je overigens helaas op z'n Frans uitspreekt. Het experiment duurde van 1974 tot 1979.

In een interview met Business Insider geeft Daniel Straub, één van de bedenkers van het initiatief, een inkijk in de ideologische grondslag van het idee. "Andere initiatieven proberen een pleister te plakken op een ouderwets systeem. Wat wij voorstellen is een nieuw systeem," zegt Straub. "Het is tijd om menselijke arbeid en inkomen deels van elkaar los te koppelen. We leven in een tijd waarin machines een groot deel van de handarbeid van ons overnemen. Dat is iets geweldigs, dat zouden we moeten vieren."

Het is misschien een open deur, maar het plan is nog ver van uitvoering verwijderd. Wanneer er precies over het voorstel wordt gestemd is nog niet bekend. Bovendien is Zwitserland overwegend behoorlijk conservatief, en zijn veel experts het erover eens dat dit voorstel met een grote meerderheid zal worden weggestemd.

Maar toch zou het een fantastisch interessant experiment zijn. Wat zouden bijvoorbeeld de macro-economische gevolgen zijn als iedereen zich opeens een appartement in het centrum van Amsterdam en een afstandsbestuurbaar helikoptertje kon veroorloven? Hoe lang zou het duren voor de prijs van die dingen stijgt tot niemand meer helikoptertjes kan kopen?

En de sociale implicaties zijn ook het overwegen waard: hoe verandert je maatschappij als er niemand meer hoeft te vrezen voor zijn bestaan? Ik ben geen econoom, maar volgens mij heeft nog niemand genoeg data om op deze vragen antwoord te geven. Volgens Straub kan de vrijheid van dit systeem om je te ontplooien leiden tot betekenisvoller leven. "Als meer mensen zich kunnen afvragen wat ze echt met hun leven willen doen, wordt Zwitserland een nog mooiere plek."

Het klinkt in ieder geval als het overwegen waard.