Hoe samoeraifilosofie me leerde geven om klimaatverandering

Roy Scranton's boek Learning to Die in the Anthropocene is een van een hit in Amerika, en ik begrijp wel waarom. Ik lees redelijk veel over klimaatverandering, maar deze ex-militair en journalist schrijft als een van de eersten over de opwarming van de aarde zonder dat het abstract voelt. Hij smeedt het onderwerp om tot iets waar we vandaag nog iets mee moeten, en niet morgen of binnen een X aantal jaar.

Learning to die is een memoire, een reportage, een filosofische beschouwing en een onderzoeksjournalistiek relaas ineen. Door zijn doodservaringen uit de oorlog te koppelen aan het abstracte gevaar van De Opwarming slaagt hij er in om van klimaatverandering een verhaal te maken. Iets dat ik nog niet eerder zo geslaagd heb gezien.

In iets meer dan 100 pagina's (dit dunne boekje is ooit begonnen als essay in de New York Times) betoogt hij met behulp van oude samuraiboeken, Zen Boeddhisme, Plato en Montaigne dat we als beschaving moeten leren sterven om de 'oude wereld' van olie en kolen los te kunnen laten. Die wereld bestaat volgens Scranton niet meer, en we moeten ons aan leren passen aan de nieuwe wereld - de wereld van het antropoceen, die heter, onvoorspelbaarder en onveiliger zal zijn.

Ik belde Scranton om te vragen hoe we moeten leren sterven, en waarom dat zo noodzakelijk is om klimaatverandering beter te leren begrijpen.

Waarom heb je dit boek geschreven?

Toen ik in 2013 de grote klimaatrapporten ging lezen [het IPCC, die van de wereldbank. red.] raakte ik in een existentiële crisis. Ik kon geen toekomst meer formuleren. Als je enige intellectuele integriteit hebt, dan realiseer je je dat we de lul zijn. De kans dat we ons een weg uit deze netelige positie kunnen vechten is zeer klein, tot non-existent.

Klimaatexpert Clive Hamilton noemt die realisatie zijn 'holyshit moment', ook hij raakte in een depressie.

Precies. Die van mij kwam, met vertraging, in 2013, maar het zaadje was al geplant in de weken na Hurricane Katrina toen ik daar, net als in Baghdad, de beschaving opnieuw uiteen zag vallen. "Shock and Awe," maar dan door het klimaat. Mijn militaire ervaring bepaalt hoe ik de wereld zie. En ik heb nog niet eerder iemand de oorlog met klimaatverandering in verband zien brengen. Het ontbrekende stukje was Hurricane Katrina.

Je schrijft dat we moeten leren sterven om de oude wereld van olie, kolen en gas te kunnen begraven. Ik begrijp dat een individu op die manier de langzame teloorgang van zijn eigen leefwereld kan accepteren, maar hoe kan het een hele beschaving helpen?

Klimaatverandering is een recent probleem, maar het gaat in essentie over de grenzen van het menselijk kunnen – het gaat over de dood. En daar denken we al millennia over na. Plato, Cicero en Montaigne zeggen "om te filosoferen is om te leren sterven." Je kunt ook zeggen dat 'leren sterven is leren leven met de eindigheid der dingen.'

Dat is niet makkelijk. In Irak was ik in het begin doodsbang om het idee toe te laten. Ik wilde de kans van mijn dood of die van mijn kameraden niet onder ogen komen, maar de confrontatie kwam elke dag als we met de Humvee voorbij het hek reden, en het enige dat ik nog zag was een donker zwart gat. De dood is tegennatuurlijk.

Ik leerde er pas mee omgaan toen ik de Hagakure las van Yamamoto Tsunemoto, een 18de eeuws handboek voor samoerai. Hij schrijft "de overdenking van de onvermijdelijkheid van de dood moet dagelijks geoefend worden." Dat nam ik ter harte. In plaats van bang te zijn voor het einde, probeerde ik die te ownen. Ik stelde me voor dat ik neergeschoten, opgeblazen of onthoofd zou worden en na een tijdje zei ik tegen mijzelf dat ik me geen zorgen meer hoefde te maken omdat ik eigenlijk al dood was. Het enige dat nog telde was dat ik mijn best deed om de anderen weer veilig thuis te krijgen.

Als beschaving moeten we leren de fijne eigenschappen van de oude wereld -oneindige groei, een overvloed aan energie - vaarwel te zeggen en de nieuwe, hetere en minder veilige wereld die we hebben gecreëerd te accepteren. Als er een onderwerp is waar we veel over hebben nagedacht dan is het wel de dood. Laten we die lessen in zetten om de conservatieve, xenofobische tegenreacties die je nu overal ziet – de paniekreactie die je ziet als een maatschappij onder druk komt te staan – te verminderen.

De acceptatie van het einde maakt de weg vrij voor het nieuwe. Duidelijk. Heb je een voorbeeld van de succesvolle transitie van een samenleving naar iets nieuws?

Het gaat er om de juiste woorden kiezen om de verandering te omschrijven. Dat kan ons helpen om die verandering te omarmen. Er is een geweldig boek van Jonathan Lear: Radical Hope. Hij beschrijft de laatste dagen van de Crow, een indianenstam die na de Amerikaanse indianenoorlogen in de 19de eeuw net als de meeste stammen gedwongen werden een sedentair leven te leiden in een reservaat.

De leider Plenty Coups kon de toekomstige culturele transformatie articuleren. Hij kon overbrengen hoe hun nieuwe leven er uit zou komen te zien. Jonathan Lear beargumenteert dat de Crow daarom gemakkelijker de transitie konden maken van een strijderscultuur naar een landbouwcultuur.

Ik heb problemen om nog plezier te voelen als ik over De Opwarming nadenk. Ik weet niet of een dagelijkse overdenking van de dood een werkbaar alternatief is. Ik ben benieuwd hoe jij daar over denkt?

Er zijn dagen dat het verdriet het plezier overstemt. Maar de manier om terug te komen is om te realiseren dat we al dood zijn, dat alles tijdelijk is - alles waar we ons aan hechten is al weg. We hebben alleen dit moment. En dit moment is vol leven. Nu kunnen we ethische besluiten nemen over onze toekomst. Nu kunnen we medeleven tonen. Maar er is alleen het nu. Het volgende moment: morgen, daar kun je niet op rekenen.

De reactie van de meeste mensen is waarschijnlijk om er niet aan te denken. Zo als jij in Irak niet aan de dood wilde denken, denken de meeste mensen liever niet na over het naderende einde van de consumptiemaatschappij. Is vluchtgedrag niet een prettiger copingsmechanisme dan de omarming van de dood?

Ja, dat is zo. Maar het lijkt er niet op dat klimaatverandering vanzelf weggaat. Tot nu toe is ontkenning ons goed afgegaan, maar ik denk dat die tijd nu voorbij is. Dat er minder neerslag is in het Midden-Oosten is meetbaar. Dat er daardoor minder sneeuw op de bergen ligt is meetbaar. Dat de Tigris en de Eufraat daardoor opdrogen, is meetbaar. De gevolgen zijn op basis van deze gegevens niet moeilijk in te schatten: conflict over grondstoffen, een enorme migratiedruk op omringende gebieden, waaronder Europa: het zijn problemen die we op het gegeven moment niet goed meer kunnen negeren.

Wat een mogelijk gevolg is van struisvogelpolitiek is wat Nietzsche de "death drive" noemt. Nietzsche schrijft: "de mens verkiest nog liever het niets, dan dat ze niets willen." Daar bedoelt hij mee dat we de totale destructie zullen verkiezen boven de acceptatie dat we geen keus meer hebben behalve radicaal te veranderen.

Met Trump in het achterhoofd denk ik dat je al ziet dat politici de weg inslaan van nihilisme en geweld in plaats van de moeilijke keuzes te maken die ons klimaat nodig heeft: bijvoorbeeld door het ongebreidelde kapitalisme aan banden te leggen of een ontkoppeling van ons energiesysteem na te streven. Mijn boodschap klinkt misschien radicaal, maar ik denk dat er een tijd aanbreekt dat meer mensen de noodzaak van het leren sterven zullen begrijpen.

De acceptatie van het einde kan mensen ook het destructieve idee geven dat het toch niet meer uitmaakt.

Je kunt zeggen: ik ga sterven dus fuck het, ik doe lekker wat ik wil. Maar acceptatie van de dood kan ten eerste troostend zijn. Je ziet in dat je onderdeel uit maakt van iets dat groter dan jij is. Alles gaat gewoon door als jij er niet meer bent. Die abstractie is niet voor iedereen weggelegd, maar het ligt aan de basis van het antropoceen, en het inzicht dat je als individu en als soort in verband staat met al het andere: van onze buikbacteriën tot de sterren tot mensen in Bangladesh. We are all connected. Het is een behoorlijk banaal cliché inmiddels, maar het is waar.

'We are all connected' als leidend mantra voor de kunst en filosofie van het antropoceen?

Ik denk dat je absoluut gelijk hebt dat dit een van de krachtigste boodschappen is die we keer op keer moeten blijven herhalen. Het verbindt het individu met het grotere geheel. Het beschrijft het grotere plaatje waarin alles verbonden is in dit specifieke moment.