Hoe een glas whisky met poolijs het bewijs leverde voor klimaatverandering

Claude Lorius beleefde zijn eurekamoment in 1965 op een bescheiden locatie ergens onder het ijs van Antarctica. Daar dronk de Franse glacioloog in zijn onderzoekslaboratorium – een soort hobbithol – een glas whisky, gekoeld met een blokje poolijs. Uit dat ijs maakten zich kleine bubbeltjes los. Er begon iets te dagen bij Lorius, een idee: het gas dat in belletjes in de Antarctische ijslaag besloten lag, moest informatie bevatten over de prehistorische atmosfeer. Hij zou eindelijk het verband kunnen aantonen tussen de opwarming van de aarde en CO2. Dat het CO2-gehalte in de laatste honderdvijftig jaar ineens gigantisch veel hoger was dan de duizenden jaren daarvoor, impliceerde bovendien dat de mens invloed had op haar omgeving. Iets dat wel werd vermoed, maar waar bewijs voor ontbrak.

NASA-baas James Hansen, die vaak de oervader van de klimaatwetenschappen wordt genoemd, publiceerde in 1981 een onderzoek waarin hij waarschuwde dat het CO2-gehalte veel sneller zou zorgen voor opwarming dan voorheen werd gedacht. En zoals dit artikel in Nature aantoont, vormde de informatie die Lorius vanaf 1974 uit de ijskernen haalde de belangrijkste wetenschappelijke toetssteen voor zowel het onderzoek van Hansen, als het groeiende besef dat de opwarming een gevolg was van menselijk handelen.

Zijn verhaal is zo belangrijk voor ons begrip van klimaatverandering dat Luc Jacquet, ster-regisseur van onder meer The March of the Pinguins, een documentaire heeft gemaakt over Lorius' leven. "Het zou een misdaad zijn om dit verhaal niet te vertellen," verklaart hij aan de telefoon. "De strijd tegen klimaatverandering is als een oorlog, ook ik moet een kant kiezen."

Zijn film The Ice and the Sky is inderdaad een stille afrekening met klimaatontkenners. Stil, omdat ze nergens worden genoemd. Ze zijn afwezig, want niet relevant. De film bestaat bijna geheel uit de archiefbeelden die Lorius en zijn team vanaf de vroege jaren zestig tot diep in de jaren tachtig schoten tijdens hun veelvuldige verblijven op Antarctica. "Het doet pijn als de geschiedenis je gelijk geeft," zegt Lorius in de film, terwijl er een beeld voorbij komt van de oude Lorius die over een onherbergzaam ijslandschap staart. De strijkorkesten waarmee deze ingelaste contemplatieve momenten gepaard gaan overstemmen soms onnodig het gevoel van stil ontzag dat de film ook wekt.

De schoonheid zit hem namelijk in de stapsgewijze afrekening met de menselijke onschuld. Nooit eerder voelde de mens zich zo sterk als in de jaren vijftig en zestig. Het besef dat die kracht ons de aarde zou kosten, kwam pas op gang toen Lorius het bewijs uit het ijs naar boven haalde.

Tijdens een van zijn eerste expedities ontdekt hij dat de het gehalte aan lichte en zware waterstof tot op de dag nauwkeurig de omgevingstemperatuur geregistreerd hebben.

Dat de mens ook kwetsbaar is blijkt uit de 8mm-filmpjes van zijn verblijf op Vostok in 1984. Op 1.400 kilometer van de dichtstbijzijnde kust, met temperaturen tot 89 graden onder nul, is het een van de koudste stations ter wereld. Dik ingepakte mannen dwarrelen heen en weer in de Antarctische wind. Ze bedienen een gammele meccano-achtige constructie die als een rillerige mug gaten in het ijs boort. Eerst tot 900 meter (40.000 jaar), en later tot 3.600 meter (400.000 jaar). Hoe dieper Lorius graaft, hoe meer hij te weten komt over onze schadelijke invloed.

Zijn whisky-moment heeft hem uiteindelijk de sleutel geleverd tot het bewijs dat de opwarming van de aarde door mensen wordt veroorzaakt. Al vroeg in de jaren tachtig begon hij te waarschuwen voor stijging van de zeespiegel, onderlopende steden en miljoenenmigratie. Maar het was nog te onvoorstelbaar voor de gemiddelde mens.

In mijn lievelingsscène uit de film legt hij een journalist uit wat ons te wachten staat. Jacques Cousteau, de roodgemutste oceanograaf uit mijn jeugd, zit naast hem op de bank zit te zuchten. Hij vindt het duidelijk een saai verhaal, en hij is niet de enige. Nog steeds weten de meeste mensen niet wat ze ermee aan moeten, of ze denken dat het hun tijd wel zal duren. Maar het verhaal van Claude Lorius haalt het fenomeen uit de abstractie en maakt het tastbaar. Het is een typisch armen-uit-de-mouwen verhaal. Een man met een boor op een ijsschots toont in een paar stappen aan dat klimaatverandering bestaat: iedereen kan het, lijkt de film te zeggen. Op de valreep openbaart de maker zijn echte bedoelingen. Het is een oproep tot doe-het-zelf-activisme. Een potje Tae-bo'en voor de klimaatactivist in spe. "Het bewijs is ontegenzeggelijk," laat Luc Jacquet de voice-over ten slotte zeggen, "nu je het weet, wát ga jij eraan doen?" Inderdaad, dacht ik. Wat de fuck ga ik er aan doen?