Hoe adelijke families misvormd raakten door inteelt

Voor ons is het misschien logisch dat we in een broer, zus, neef of nicht niet echt een ideale partner zien, maar dat is niet altijd zo vanzelfsprekend geweest. Nog niet eens zo lang geleden was het heel normaal om met naaste familie te trouwen, met name in adellijke families. Als gevolg van generaties lang inteelt doken er binnen die families allerlei zeldzame afwijkingen op, zoals enorme centenbakjes. Maar wat is dan de precieze oorzaak van die afwijkingen? Welke afwijkingen zijn in de geschiedenis ontstaan door generaties lang inteelt en komt het nu nog veel voor?

Dr. ir. Gerard te Meerman, universitair hoofddocent mathematische genetica aan de Universiteit Groningen, kon mij hier meer over vertellen. Ik vroeg hem over alles wat mij fascineerde aan inteelt: van de biologische achtergrond tot aan de rol van inteelt in de geschiedenis.

Hij legt uit waarom inteelt een hogere kans op afwijkingen geeft. "Als we genetisch materiaal erven, krijgen we altijd een chromosoom van onze moeder en een van onze vader," vertelt hij. Die chromosomen raken vrij regelmatig beschadigd, met van alles van ziektes tot een andere kleur haar tot gevolg. "Als in een van de twee chromosomen een mutatie optreedt, is dat meestal geen probleem, omdat het gen op het andere chromosoom dan nog steeds het benodigde eiwit zal produceren." Wanneer twee dragers van dezelfde afwijking allebei hun gemuteerde gen doorgeven, dan wordt het kind met een afwijking geboren. Soms is een enkel gemuteerd gen daarvoor al genoeg, zoals bijvoorbeeld bij het X-chromosoom, waarvan mannen er maar één hebben.

"Cystische fibrose is een voorbeeld van een recessieve aandoening die wordt veroorzaakt door een overerving van een genetische mutatie van beide ouders. Hierbij werkt de slijmsecretie niet goed meer, wat zorgt voor allerlei afwijkingen in de longen, de pancreas en de vetvertering", vertelt te Meerman. "We vinden vaak dat als iemand zo'n recessieve ziekte heeft, er sprake is van inteelt; dat er een gemeenschappelijke voorouder is. Dan kom je het gen zichzelf weer tegen na een aantal generaties."

In adellijke families trouwden vroeger ooms, tantes, neven en nichten vaak met elkaar om zo het blauwe bloed binnen de familie te houden. Te Meerman vertelt dat er veel over inteelt binnen de adel bekend is, omdat stambomen goed bijgehouden werden en er ook nog veel portretten beschikbaar zijn. "Aan de hand van portretten kun je toch nog honderden jaren terug aan de hand van kenmerken of beschrijvingen beredeneren wat iemand voor afwijking had. Zo was bekend dat binnen huis Habsburg een misvorming van het gezicht vaak voorkwam – de Habsburgse kin," een afwijking aan de kaak, waardoor er een extreme centenbak ontstaat. De onderlip was hierbij vaak abnormaal groot is, of de tong extreem dik.

Huis Habsburg was ooit de machtigste dynastie in het Europa van de Middeleeuwen en de Renaissance. Vanaf de twaalfde eeuw heersten zij grotendeels over Zwitserland, Oostenrijk, Hongarije, Italië, Frankrijk en Spanje. In een recente studie is de mate van inteelt binnen de familie Habsburg onderzocht en hieruit bleek dat het over de jaren steeds meer toenam. Karel II, de laatste afstammeling van de Habsburgse Spaanse tak, was nog verder ingeteeld dan het kind van een directe broer en zus zou zijn. Zijn voorouder, Joanna van Castilië, kwam door alle huwelijken tussen neven en nichten zo'n veertien keer in de stamboom voor. Waarschijnlijk leidde de hoge mate van inteelt tot veel ziekte en vroegtijdig overlijden in de familie.

Karel II had zo'n misvormde kaak dat hij zijn eten niet goed kon kauwen en liep constant te kwijlen als gevolg van zijn extreem dikke tong. Op latere leeftijd was hij amper te verstaan. Hij was onvruchtbaar, dus heeft nooit voor een opvolger kunnen zorgen. Mensen noemde hem destijds ook wel "de vervloekte". De recent afgetreden koning van Spanje, Juan Carlos I, is ook een verre afstammeling van de Habsburgse familie. Bij hem is nog een lichte vorm van de Habsburgse kin te zien.

Ook binnen de families van de Egyptische farao's kwam veel inteelt voor. "Egyptenaren hadden de gewoonte van veel broer-zus-huwelijken. Dan heb je een heel grote kans dat recessieve genen tot expressie komen," vooral als je dit generaties lang volhoudt, vertelt Te Meerman. Ook kwamen er veel huwelijken met "dubbele" neven of nichten voor. Dan trouwde bijvoorbeeld een prins met de dochter van zijn broer en zus. Waarschijnlijk kwam deze traditie voort uit het geloof dat de Egyptische god Osiris met zijn zus Isis trouwde om de bloedlijn puur te houden. De ouders van de bekende Egyptische farao Toetanchamon waren ook broer en zus. Hij leed aan vele afwijkingen als gevolg van inteelt – zoals een klompvoet, een hazenlip en scoliose. In de hele achttiende Egyptische dynastie had bijna iedereen last van een grote overbeet of een extreme verlenging van de schedel.

Te Meerman vertelt dat in andere Europese monarchieën een ziekte voorkwam die waarschijnlijk begon bij Koningin Victoria van Engeland, die heerste van 1837 tot 1901. "In Engelse en Russische koninklijke families heeft hemofilie een rol gespeeld, waardoor bloed niet stolt. Koningin Victoria was drager van het gemuteerde gen dat hemofilie veroorzaakt, wat alleen op het X-chromosoom voorkomt. Daarom komt de ziekte voornamelijk bij jongens tot uiting." Sommige historici speculeren dat hemofilie niet eerder in de Engelse koninklijke familie voorkwam en dat Prins Edward daarom misschien toch niet de biologische vader van Victoria is geweest.

Koningin Victoria gaf het gen voor hemofilie door aan haar zoon Leopold, en zo kwam het terecht bij de volgende generaties. De Engelse koningin stond bekend als de koninklijke matchmaker van Europa en regelde allerlei huwelijken tussen familieleden uit verschillende Europese monarchieën. Daarom verspreidde de ziekte zich vervolgens naar het Pruisische koningshuis en de Tsaren van Rusland. De bekendste Russische hemofiliepatiënt is Alexei Nikolaevich, de zoon van de laatste Tsaar Nicolaas II. Alexei is echter niet aan deze aandoening overleden, maar hij en zijn familie zijn tijdens de Russische revolutie van 1917 vermoord.

Binnen het Nederlandse koningshuis zijn ze in de geschiedenis wel van hun naaste familie afgebleven. "De Oranjes komen overal vandaan. Veel familie stamt uit Duitsland, en we hebben zelfs recente invloeden uit Argentinië. Voor zover ik weet is er geen sprake van recessief overerfbare genetische afwijkingen," vertelt te Meerman.

Welke afwijking precies in welke familie voorkomt, is het gevolg van puur toeval. Er hoeft maar een enkele voorouder zijn geweest waarbij een enkel gen gemuteerd is die een bepaalde afwijking veroorzaakt.

Momenteel zijn er ongeveer 5000 zeldzame afwijkingen bekend die te maken hebben met een recessieve overerving, en die komen ook buiten koninklijke families voor. De meeste afwijkingen hebben een regionaal karakter, vanwege een gemeenschappelijke voorouder van de plaatselijke bevolking. In Nederland heb je zo de ziekte van Van Buchem die vooral voorkomt in Urk. Bij deze aandoening wordt het bot sneller aangemaakt dan afgebroken, en wordt het in de loop der jaren steeds dikker. Dit kan weer zorgen voor verschijnselen als doofheid en verlammingen in het gezicht, omdat de botten de zenuwen gaan afknellen. In Volendam komt de Volendamse ziekte veel voor, waarbij de kleine hersenen ver onderontwikkeld zijn, met een verstandelijke beperking als gevolg.

Tegenwoordig is het mogelijk voor stellen met een kinderwens om erfelijkheidsadvies te ontvangen. Daarbij wordt gekeken of beide partners dezelfde soort recessieve mutaties dragen die bij hun nageslacht tot een ernstige aandoening kunnen leiden. "We testen wel alleen voor mutaties die aandoeningen met een zware ziektelast veroorzaken, zoals we die zien in Urk. Cystische fibrose is bijvoorbeeld tegenwoordig redelijk te behandelen en daar testen we niet meer voor."

Stellen die beide drager zijn van dezelfde recessieve genen, hebben vaker vruchtbaarheidsproblemen of miskramen, omdat kinderen vaak niet levensvatbaar zijn als op beide chromosomen dezelfde mutatie voorkomt. "In de baarmoeder wordt gescreend of er een genetisch defect in de vrucht te vinden is. Dit kan in een heel vroeg stadium tot een spontane abortus leiden. Wanneer een vrucht niet levensvatbaar is, wordt die vroegtijdig afgestoten," vertelt te Meerman

Een mutatie die de kans op onvruchtbaarheid vergroot, verdwijnt echter wel vaak snel weer uit de bevolking vanwege seksuele selectie. "Als een bepaalde afwijking de vruchtbaarheid maar met 1% vermindert, zal na 100 generaties de afwijking nog maar in 37% van het nageslacht voorkomen. De selectie tegen het gen is dus heel effectief, zelfs als het effect van het gemuteerde gen heel subtiel is."

Inteelt hoeft overigens niet altijd zorgelijk te zijn, legt te Meerman uit. "Men denkt nu vaak dat een huwelijk tussen neef en nicht heel grote risico's met zich meebrengt, maar in feite valt dat wel mee. Het risico op aandoeningen is wel wat verhoogd – één à twee procent ofzo," vertelt hij, "maar dat betekent niet dat de kinderen uit zo'n huwelijk meteen allerlei akelige aandoeningen hebben."

"In de volksmond maakt dat argument deel uit van de argwaan tegenover vreemde volkeren zoals Marokkanen. Maar dat de gewoonte van neef-nicht-huwelijken schadelijk is, valt heus mee," vertelt hij. Dat is goed nieuws voor iedereen met een ontzettend knappe neef of nicht in de familie. Daar mag je dus best voor gaan.

Meer genetica voor leken:

Waarom hebben sommige mannen rode baarden zonder rood haar te hebben?

We weten nog steeds niet waarom sommige mensen sproeten hebben

Als je een lul (M/V) wordt van alcohol, ligt dat waarschijnlijk aan je genen

En like ons op Facebook voor meer leuke dingen met wetenschap enzo: