Hidde Haisma van anti-dopingagentschap WADA ziet doping liever gelegaliseerd

Genetische doping is de toekomst. Via een relatief simpele methode kunnen sporters hun eigen DNA genetisch pimpen om zo hun uithoudingsvermogen, spierkracht of zuurstofopname te verbeteren. We praten hier over het genetisch manipuleren van EPO-genen, groeihormonen en lichaamseigen spierversterkers.

Niet alleen kun je met genetische doping je lichaam in theorie volledig verbouwen naar eigen voorkeur, het product is ook nog nagenoeg onvindbaar voor anti-dopingautoriteiten. Denk daar maar eens aan wanneer je naar de Olympische Spelen zit te kijken komend weekend. Nadelen? De wetenschap weet nog niet precies hoe ze de werking van genetische doping onder controle kunnen houden. En ook op lange termijn zijn er mogelijk gevolgen voor het lichaam die nu nog niet met zekerheid zijn vast te stellen.

In de jaren negentig legde arts Robert Goldman de volgende vraag voor aan een aantal atleten: zouden zij een middel gebruiken dat hen direct succes zou opleveren, en dat bovendien niet op te sporen zou zijn door anti-dopingautoriteiten? Het enige nadeel van het middel: na vijf jaar ben je hartstikke dood. Verrassend genoeg gaf zo’n vijftig procent van de ondervraagden aan dat zij glorie en eeuwige roem zouden verkiezen boven een lang leven. Dit wordt Goldmans dilemma genoemd en dat vraagstuk is ook vandaag de dag nog actueel.

Met de Olympische Spelen in Sotsji is het goed, en ook logisch, om het onderwerp doping aan te snijden. Wij vroegen aan Hidde Haisma – hoogleraar farmaceutische genmodulatie aan de Rijksuniversiteit Groningen en adviseur over genetische doping bij het Wereldantidopingagentschap WADA - wat genetische doping eigenlijk is, of het al gebruikt wordt en wat de gevaren zijn van gendope. Behalve zijn heldere uitleg, gaf de antidopingexpert ons zijn verassende visie op de toekomst van dopingregulatie.

Motherboard: Dag meneer Haisma. Wij vroegen ons af, wat is dat nou precies, genetische doping?

Hidde Haisma: Iedereen kent EPO als doping. Maar EPO is gewoon een eiwit dat wij allemaal als gezonde mensen in de nieren aanmaken. Dat is een normaal fysiologisch proces. Het EPO dat sommige wielrenners gebruiken is een geneesmiddel dat bedoeld is voor mensen met een nierziekte, zodat ze meer van dat eiwit aanmaken. Bij hen wordt het van buitenaf ingebracht. Bij gendoping werkt dat anders. Wat je kan doen is dat je een gen – in dit geval het gen dat de productie van EPO reguleert - isoleert en verpakt in wat wij een vector noemen. Dat kan een virus zijn, maar ook DNA. En als je dat inspuit in een spiercel, dan kan die spiercel ook EPO gaan maken. Wat je met genetische doping dus doet, is dat je wat extra van dat gen inbrengt en je lichaam daardoor zelf extra eiwit aanmaakt.

Dus dan maakt je lichaam zelf het eiwit aan, in plaats van dat je het inspuit?

Ja, precies. Dus je hebt eigenlijk gewoon een fabriekje dat zelf EPO maakt. Mensen zijn daar om twee redenen van gecharmeerd. Allereerst is EPO dat in een laboratorium wordt gemaakt net even anders dan ons eigen EPO en daardoor kan het bij een dopingtest gevonden worden. Maar je eigen EPO is je eigen EPO en dus niet anders dan het EPO dat je al in je lichaam hebt. Dat maakt detectie een stuk lastiger.

Het tweede voordeel van genetische doping ten opzichte van ingespoten eiwit is dat het maanden of soms wel jaren actief blijft. Je zou dus aan één gen-injectie voldoende hebben om daar heel lang plezier aan te beleven.

Is dat alleen maar plezier? Ik kan me voorstellen dat het niet heel gezond is voor je lichaam.

Dat is ook direct het grootste risico. Vooral de dosering en de tijdsduur zijn moeilijk te bepalen. Je wilt natuurlijk eigenlijk wel een paar weken extra EPO hebben, maar niet tientallen jaren. Zeker als je stopt met sporten heb je dat liever niet. Het grote probleem met genetische doping is dat je eigenlijk niet meer zo goed terug kan.

Zijn er andere genen naast EPO te bedenken als genetische doping?

Een van de meest gebruikte voorbeelden is myostatine. Myostatine zorgt er normaal gesproken voor dat je spieren niet verder groeien. Statine betekent in feite ‘ophouden’. Je kunt een soort anti-myostatine maken waardoor de spiergroei niet stopt.

Een ander voorbeeld is een groeihormoon, het IGF. Dat is een hormoon dat ervoor zorgt dat onder meer spieren harder gaan groeien. En ook voor het uithoudingsvermogen zijn er een aantal enzymsystemen bekend die beïnvloedt kunnen worden.

Is het ook reëel voor sporters om die anti-myostatine te gebruiken?

Dat lijkt mij wel. Sporters die doping gebruiken, gebruiken meestal middelen die ontwikkeld zijn voor mensen met een bepaalde ziekte. En er zijn nogal wat spierziektes. Spierdystrofie bijvoorbeeld, of Duchenne. Mensen met dit soort ziektes hebben hele zwakke spieren en voor hen worden therapieën ontwikkeld, onder andere dus gentherapie, die helpen om sterkere spieren te krijgen. De middelen die daarvoor ontwikkeld worden vinden uiteindelijk ook hun weg richting sporters.

Wat denkt u, wordt er nu al gebruik gemaakt van genetische doping in de sport?

Ik heb geen idee, maar het zou me niet verbazen als het zo is. Het is namelijk niet zo heel ingewikkeld om te maken. Ik heb altijd gezegd dat studenten die bij mij stage hebben gelopen in staat zijn om dat DNA te maken. Je kunt het trouwens ook gewoon commercieel kopen. En op internet kun je vinden hoe je EPO-DNA maakt. Een beetje slimme student kan dat al in elkaar draaien, dat is niet zo moeilijk.

Ik dacht altijd dat u in een van de moeilijkste takken van wetenschap zat, meneer Haisma?

Ja, maar dit is geen wetenschap.

Wat is het dan, een ambacht?

Dit is gebruik maken van de kennis die er al is. En zeker als je het gewoon met DNA doet is het niet zo heel ingewikkeld, maar of het dan ook gaat werken, dat is nog even de vraag. En of sporters er heel veel baat bij zullen hebben valt ook nog te bezien. Maar de techniek is niet zo gecompliceerd. En dat DNA kun je gemakkelijk laten maken via wangslijmvlies of iets dergelijks.

Er wordt al jaren gezegd: dit zijn de laatste Olympische Spelen zonder genetische doping. Kijkt u ook zo naar de Spelen?

Ik ben daar wel heel benieuwd naar en zo denk ik er ook over inderdaad. Het punt is natuurlijk, zo lang je er helemaal niet op test ga je het ook niet vinden. Het is aan de WADA en de dopingautoriteit of ze hierop gaan testen. Er zijn wel al twee testen beschikbaar, maar het is nog niet zo dat die standaard zijn.

Volgens mij kunnen er twee dingen gebeuren: als er atleten zijn die wel heel onverwachte prestaties leveren, dan kan ik me voorstellen dat er extra onderzoek gedaan wordt. En dus ook op genetische doping.

Het andere waarvan ik zeker ben dat zal gebeuren, is dat de bloed- en urinemonsters die zijn afgenomen, bewaard zullen blijven. Er zal misschien niet direct na de Olympische Spelen, maar toch zeker ergens daarna, gekeken worden of er bij die monsters misschien toch genetische doping in het spel was.

Zou het u verbazen als genetische doping ook op dit moment al gebruikt wordt in de sport? U weet immers dat het technisch mogelijk is om te doen.

Dat denk ik zeker. Atleten nemen grote risico’s als ze die gouden medaille kunnen halen. Ze zijn overal toe bereid, dus dat zou me niet verbazen. Er moet alleen wel getest worden om dit aan te tonen. Als we niet zoeken, dan zullen we het ook niet vinden. Als het nu wordt gebruikt, dan is er niemand die ze kan betrappen.

Is die gendoping überhaupt  betrouwbaar op te sporen dan?

Er wordt natuurlijk hard gewerkt door de dopingautoriteit naar de opsporing. Aan de ene kant kun je zeggen dat het niet gemakkelijk zal zijn om lichaamseigen stoffen te vinden bij een dopingtest. Bovendien is de hoeveelheid die je maakt niet veel groter dan die je normaal zou maken, en de normale waarden variëren dusdanig dat ik niet denk dat je op basis daarvan iemand kunt betrappen op doping.

Het mooiste bewijs is natuurlijk als je kunt aantonen dat iemand een genetisch gemodificeerd gen in zijn lichaam heeft. Dit gen is namelijk wel nét iets anders dan normale genen. Hier wordt op dit moment dan ook zwaar op ingezet.

De genen zijn in principe identiek aan onze eigen genen, het is een menselijk gen. Maar als je een gen gebruikt voor gentherapie of voor gendoping, dan haal je er stukjes uit die niet nodig zijn voor de activiteit van het eiwit. Dit noemen we junk-DNA. De meeste normale genen bevatten veel junk die helemaal niet nodig is. Bij gentherapie haal je de stukken junk-DNA er uit – het gen is anders te groot om toegediend te worden -  en wordt er een nieuw gen zonder junk gemaakt. En dat wordt gebruikt voor de therapie.

Dus om te bewijzen dat een atleet genetische doping heeft gebruikt, moet je op zoek gaan naar een gen zonder junk-DNA. Dat lijkt me lastig zoeken. Is de wetenschap al in staat dit aan te tonen?

Als je een gen vindt zonder junk-DNA, heb je inderdaad waterdicht bewijs dat het door doping komt. Er zijn op dit moment twee groepen in de wereld die zo’n methode ontwikkeld hebben. Dit zijn redelijk doorontwikkelde testen, die het goed lijken te doen. Het probleem is op dit moment de gevoeligheid van die test.

Als iemand zichzelf genetische doping toedient in een spier, dan lekt er een beetje DNA in het bloed. Dat wil je opsporen, want je kan natuurlijk geen stukje spier weghalen bij een sporter. De vraag is dan hoeveel er in het bloed terecht komt en hoe lang dit aanwezig blijft. In het WADA gen-panel bespreken wij dit soort resultaten over dit soort onderzoeken en adviseren wij vervolgens over hoe je deze testen kunt verbeteren.

Het is nu dus nog bijna niet te doen om het op te sporen. Zijn er sportprestaties die met dit in het achterhoofd uw wenkbrauwen doen fronsen?

Dat geldt eigenlijk bij elke sport waar er eentje is die er bovenuit steekt. Ik heb het gevoel dat we in een wereld leven waarin bijna alle sporters dezelfde faciliteiten hebben, dezelfde trainingsmethoden en dezelfde apparatuur. Als er dan één iemand veel beter is dan de rest, dan moet je je afvragen: wat is hier aan de hand? Is het doping, is het genetische doping?

Usain Bolt?

Bijvoorbeeld.

Sven Kramer?

Ja.

Dat zijn voorbeelden waaraan u twijfelt?

Ik wil niet zeggen dat ze doping hebben gebruikt, helemaal niet. Maar dat zijn wel voorbeelden van mensen die heel veel beter zijn dat de rest, en dan zou ik als dopingautoriteit zeggen: nou, daar willen we eens even goed naar kijken. Met Lance Armstrong hebben we het ook al gezien.

Toch kan er ook sprake zijn van een natuurlijke afwijking. Zo was er de Finse biatleet Eero Mäntyranta die in de jaren zestig van de vorige eeuw domineerde. Hij was verreweg de beste. Deze man had een genetische afwijking van het EPO-gen en kon tot vijftig procent meer zuurstof via zijn bloed vervoeren dan zijn tegenstanders. Hij zat van nature dus volledig onder de doping.

Er is ook een jongetje in Duitsland dat heel erg gespierd is. In die familie komt een afwijking in het myostatine-gen voor. Ook zijn er de Belgische dikbilkoeien die eenzelfde afwijking hebben.

Hoe zit het met de gevaren van genetische doping?

Momenteel worden heel veel zieke mensen behandeld met gentherapie. Daar weten we vrij veel van. Als je DNA inbrengt in de chromosomen, dan weten we dat er risico’s zijn, zoals bijvoorbeeld het ontwikkelen van kanker. Bij sporters verwacht je afhankelijk van het gen andere problemen.

Als bijvoorbeeld het EPO-gen actief wordt, en het staat te veel aan, dan maak je veel te veel EPO en dus te veel rode bloedcellen aan. Als meer dan de helft van je bloed uit rode bloedcellen bestaat krijg je stroperig bloed en loop je het risico om een hartinfarct, herseninfarct of bloedklontering te krijgen. Je gaat dan over een soort grens heen, waardoor je dit soort gevaren loopt.

Voor het groeihormoon IGF kun je je voorstellen dat wanneer je te veel inspuit, of het wordt overactief, het heel lang je spiercellen blijft stimuleren om te groeien, waardoor het een tumor zou kunnen ontwikkelen. De uitknop, dus de dosering en de timing, is heel belangrijk bij genetische doping.

Is het op dit moment al mogelijk om te doseren? Dus dat je een beetje spiergroei krijgt?

In principe is dat mogelijk. Het grootste probleem is juist nu om het actief te houden. Meestal dooft het vanzelf wel uit. Een ander probleem ligt bij de mensen die het spul gebruiken zonder dat ze weten waar ze mee bezig zijn. Over het algemeen is het zo dat het even duurt voordat het spul op gang komt. Als je daar dus niet het geduld voor hebt, en je denkt dat het niet werkt en je gaat er nog eens even wat bij spuiten, dan zou je hele grote problemen kunnen krijgen.

Bent u eigenlijk zelf ooit benaderd om genetische doping te maken voor een sporter?

Jazeker.

Was dat lucratief?

*Lacht* Zo ver heb ik het niet laten komen. Het mooiste voorbeeld was iemand die zich voordeed als iemand van de recherche en die vroeg of hij wat EPO kon krijgen om te gebruiken als referentie. Bij navraag bij zijn afdeling bleken ze hem niet te kennen. Dat is al een paar jaar geleden. Ook heb ik wel eens een sporter gehad die zichzelf aanbood als proefpersoon. Ik ben er verder niet op in gegaan, en heb deze man ook niet meer gevolgd. Nooit meer wat van gehoord.

Hoe denkt u dat de toekomst van doping eruitziet?

We zullen opschuiven naar een stukje medische veiligheid; dus dat er niet meer zo gescreend gaat worden zoals nu, met voor elk middel een aparte test. Ik denk eerder dat we gaan naar een soort globale screening waarbij gekeken wordt naar, bijvoorbeeld, de hoeveelheid rode bloedcellen. Die mag dan niet boven de vijftig procent uitkomen. Als het meer is, is dat medisch onverantwoord en dan is dat het criterium. En hoe die grens bereikt wordt, of dat nu een hoogtestage, een hyperbare kamer, EPO of bloeddoping is, dat maakt dan niet zoveel meer uit, daar houden we ons dan aan.

Maar geef je dan niet eigenlijk gewoon doping tot 50% vrij?

Dat is waar, dat is waar. Maar ik denk dat je op een gegeven moment ook gewoon pragmatisch moet zijn. Kijk, we hebben allemaal verschillende hematocrietwaardes, en die fluctueren bovendien. Als iemand een hoogtestage doet, dan gaat ‘ie omhoog. En je kunt je afvragen of het gevaarlijker is om een hoogtestage te doen, of een klein beetje EPO te gebruiken.

EPO is verboden, een hoogtestage niet. Daar zet ik wel mijn vraagtekens bij.