FYI.

This story is over 5 years old.

Tech

Hey! Binnenkort gaan we misschien allemaal dood aan bacteriële infecties

We interviewden de schrijver van het onheilspellend getitelde boek Het Einde van de Antibiotica over het aankomende einde van de moderne geneeskunde.

Dit is een plaatje van supergonorroea

Naast dikke kinderen, blanke mensen met dreadlocks en christelijke dubstep is er nog iets waar de mensheid zich grote zorgen om moet maken: bacteriën die bestendig worden tegen antibiotica. Serieus, dit is iets. En ik geef je één woord waardoor je de rest van dit artikel geheid uit gaat lezen—supergonorroea. Dat is iets wat je kunt krijgen nu. 4realz. Het is een resistente vorm van de soa die piemels laat druipen, en het is niet de enige superbacterie die de kop opsteekt. Multiresistente bacteriën ontstaan door excessief gebruik van antibiotica steeds vaker en ze worden steeds resistenter.

Advertentie

Rinke van den Brink, senior redacteur gezondheidszorg bij de NOS, kwam een paar jaar geleden in contact met mensen die zich ernstige zorgen maakten om de snelle en plotselinge toename van multiresistente bacteriën in ziekenhuizen, maar ook onder de gewone bevolking. Hij besloot er een boek over te schrijven en gaf het de onheilspellende titel Het Einde van de Antibiotica. Je kunt het kopen in winkels waar je boeken kunt kopen. Ik volg het nieuws hierover al een tijdje en ben nogal bang aangelegd voor bacteriële infecties, dus besloot ik hem te vragen wat de deal is en hoe wij mensen er nou eigenlijk voor staan.

Motherboard: Hi Rinke, wat is nou precies het probleem?
Rinke van den Brink: Antibiotica is eigenlijk een wondermiddel.

Dat klinkt niet bepaald als een probleem.
Het is een sterk en krachtig medicijn dat het kwaad doodt en de mens ongemoeid laat. Uitzonderingen daargelaten krijg je hooguit een beetje last van je maag of wat uitslag. Maar het is als middel heel sterk, en je bent heel snel klaar. Het enige andere geneesmiddel dat ziekte doodt en jou in leven laat zijn oncologische geneesmiddelen, zoals chemo. Antibiotica zijn een mooi geneesmiddel.

Vanaf het moment dat het eerste antibioticum, penicilline, werd uitgevonden zag je een enorme daling in sterfte wereldwijd. Alleen sanitaire voorzieningen hebben een nog grotere bijdrage geleverd, verder is er—denk ik—geen ander medicijn dat zo veel invloed heeft gehad op de mensheid.

Advertentie

Oké, maar wat zijn dan de nadelen?
Het nadeel is dat het minder goed gaat werken als je het meer gebruikt, omdat het een natuurlijk middel is. Bacteriën kweken resistentie. Antibiotica zijn stofjes die al in de natuur voorkwamen en er waren dus al bacteriën in de natuur die resistent waren. Penicilline was bijvoorbeeld gewoon een toevallig gevonden schimmeltje. Een bijkomend probleem is dat bacteriën resistentie niet alleen doorgeven aan hun kinderen, maar ook horizontaal.

Wat betekent dat?
Mijn ogen krijgen niet jouw kleur omdat we zitten te praten. Als jij op vakantie zou gaan naar Afrika krijg je ook geen zwarte huid. Maar bacteriën kunnen zo’n genetische eigenschap wel aan elkaar overdragen. Ook ontstaat er om de twintig minuten een nieuwe generatie. Zo kunnen ze dus heel snel een beschermingsmechanisme ontwikkelen.

Dus steeds meer bacteriën worden steeds resistenter voor steeds meer antibiotica?
Ja, dat is de natuur.

En dan?
Dan kun je op een gegeven moment dingen niet meer behandelen. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) gaan we naar het post-antibioticatijdperk. Het einde van de moderne geneeskunde.

Zo worden standaard operaties als een nieuwe heup plaatsen vrijwel onmogelijk. Er ontstaat dan een  enorme wond met een hele grote infectiekans. Nu word je volgestopt met antibiotica, maar dat werkt dan niet meer. Knie-operaties idem dito. Ook als je te vroeg geboren wordt, word je volgepompt met antibiotica. Je immuunsysteem is nog niet volgroeid en anders overleef je het niet. Dat soort simpele operaties worden te risicovol door de kans om aan een wondinfectie te sterven.

Advertentie

Britse autoriteiten vielen mijn boek onlangs ook bij met het statement dat antibioticaresistentie net zo hoog op het prioriteitenlijstje zou moeten staan als terrorisme.

Dat is best heftig.
Ja, klopt. De verwachting van velen is dat als er geen oplossing gevonden wordt, het afgelopen is. Sommigen zeggen over 15 jaar, anderen 25 jaar.

Binnenkort niet meer!

Dus als ik het goed begrijp is antibiotica die nu nog zeldzaam of nieuw is dan zo veel gebruikt dat de meeste bacteriën resistent zijn geworden?
Ja. Neem ESBL bijvoorbeeld. Dat is een groep enzymen die door sommige bacteriën wordt aangemaakt, die zowel penicilline als cefalosporine (twee veel gebruikte klassen antibiotica) onwerkzaam maakt. Daarna blijft er nog één klasse antibiotica over, de carbapenems. Dat is hele goede antibiotica, maar iedere dokter weet dat ze die niet moeten gebruiken om resistentie daartegen te voorkomen.

Om maar even de omvang van het probleem te duiden: 8.5% van de Amsterdamse bevolking heeft bacteriën met ESBL bij zich. Je hoeft daar niet ziek van te worden, maar dat kan wel. En als je die bijvoorbeeld meeneemt naar het ziekenhuis, dan kunnen verzwakte mensen er daar last van krijgen. Voor je wordt opgenomen in het ziekenhuis in Nederland word je ook gevraagd of je onlangs bent opgenomen in het buitenland en dan word je extra gescreend. Maar als bacteriën met ESBL’s onder de gewone bevolking al zo vaak voorkomen, zonder dat ze in een buitenlands ziekenhuis zijn geweest en tot een risicogroep horen die extra gescreend wordt, dan vliegen die bacteriën onder de radar door.

Advertentie

Wat gebeurt er als er wel ESBL-bacteriën bij je worden geconstateerd?
Dan word je in isolatie geplaatst. Maar als 8.5% van de bevolking het heeft, dan begin je de omvang van het probleem te zien: wie moet je allemaal testen? En moet je die dan nog isoleren, of accepteren dat het nou eenmaal zo is? Tien jaar geleden werden deze bacteriën amper aangetroffen. Hetzelfde geldt voor bacteriën die resistent zijn voor carbapenem-antibiotica, een groep hele krachtige antibiotica en eigenlijk de laatste categorie die we nog beschikbaar hebben. Tot een paar jaar geleden trof je daar geen resistentie tegen aan. In Nederland werd de eerste in 2008 gevonden. In 2010 en 2011 hebben we de uitbraak van zo’n bacterie in het Maasstad Ziekenhuis gehad. Vorig jaar zijn er 68 gevallen geturfd. In absolute zin niks, maar een paar jaar geleden bestond het gewoonweg niet. En dan is het wel een enorme stijging. En dat gaat van weinig naar een beetje naar meer. Als carbapenems niet meer werken dan zijn er nog twee middelen over: het ene is vaak niet erg effectief en het andere geeft kans op ernstige bijwerkingen, waardoor artsen het liever niet gebruiken. En de eerste gevallen van resistentie tegen die twee middelen zijn al opgedoken. Verder wordt er geëxperimenteerd met het toedienen van cocktails van verschillende antibiotica, die dan soms weer werkzaam zijn.

Hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Door te veel en verkeerd antibioticagebruik. Er wordt te veel antibiotica voorgeschreven. In Nederland gaat het nog goed; het antibioticagebruik ligt hier vrij laag. Maar 5% van de patiënten in ziekenhuizen die antibiotica krijgen heeft ‘t niet nodig. En de helft van alle patiënten die antibiotica krijgen, krijgt in eerste instantie een verkeerd middel. Soms is daar niks aan te doen, dan moet er meteen gehandeld worden omdat een patiënt erg ziek is. Dan kan het gebeuren dat na onderzoek blijkt dat je het verkeerde middel hebt voorgeschreven. Maar dokters kunnen best gerichter geven. Het ene antibioticum werkt beter op sommige bacteriën dan andere. Je moet weten wat je geeft. Maar daar is helaas niet altijd tijd voor. En dan wordt er vaak een breed spectrum aan antibioticum gegeven, dat is eigenlijk een schot hagel dat op veel bacteriën inwerkt en waarvan je dan hoopt dat het ook de bacterie doodt die de infectie veroorzaakt.

Advertentie

Bovendien zou je het nooit moeten geven bij een verkoudheid. Dat is gewoon een virus. Daarbij helpt antibiotica niet. Maar dan heb je het probleem van assertieve patiënten die artsen nogal dwingend om antibiotica vragen.

Aan cholera, bijvoorbeeld

En wat nou als mensen zich daar niet aan houden? Wat is het ergste geval?
Als we er niet voor zorgen dat we werkzame antibiotica hebben, dan ga je weer dood aan infectieziekten waar je nu van geneest.

Dus dan zijn we weer terug bij zestig jaar geleden?
Sommigen zeggen dat we weer terugkeren naar het tijdperk van voor de penicilline. De WHO-baas zegt dat we naar het post-antibioticatijdperk gaan, maar dat komt op hetzelfde neer eigenlijk. Dan zijn allerlei operaties—vervanging van heupen en knieën, orgaantransplantaties—niet meer mogelijk, omdat je de patiënten niet meer preventief kunt beschermen tegen infecties met antibiotica.

Worden er dan geen nieuwe antibiotica meer ontwikkeld?
Nee. Het laatste nieuwe antibioticum dat op de markt is gekomen is alweer van een paar jaar geleden.

Waarom?
Omdat er geen geld aan te verdienen is. Antibiotica is zo’n mooi middel. In een week ben je klaar. En het kost ook nog niks, relatief gezien. Het is een goedkoop geneesmiddel, dus het is voor de industrie niet zo interessant om te ontwikkelen. Bloeddrukverlagers worden bijvoorbeeld dertig tot veertig jaar geslikt. En daar verdien je elke dag een cent aan en dat zorgt voor enorme winsten. Chronische en zeldzame ziektes zijn veel lucratiever.

Advertentie

Bovendien is het onderzoek op mensen ingewikkeld. Je moet zo’n nieuw antibioticum dan testen op een groep patiënten en een andere groep patiënten, de controlegroep, een ander middel geven. Maar als die patiënten uit de controlegroep resistente bacteriën bij zich hebben, dan mag je ze om ethische redenen geen middel geven waarvan je weet dat het niet werkt. Hets is dus heel lastig om een controlegroep te hebben.

Als dat allemaal wel gelukt is, dan dient zich meteen het volgende probleem aan. Stel, er wordt nu een goed nieuw antibioticum ontwikkeld. Dan gaat er meteen vanuit de WHO een brief uit naar alle artsen in de wereld: we hebben een nieuw middel hoera! Leg het middel nu maar achterin de kast en doe ‘m vooral op slot en gebruik het alleen als het echt niet anders kan en je patiënt anders doodgaat. Gewoon om het middel zo lang mogelijk bruikbaar te houden. Medisch is dat volstrekt logisch, maar als economisch model is dat niks waard. De bakker wil brood verkopen.

Wordt daar niks aan gedaan? Is die ontwikkeling dan geen overheidstaak?
We hebben het zo georganiseerd dat de farmaceutische industrie nieuwe medicijnen ontwikkelt. Nu dat niet gebeurt, zijn er wel een paar initiatieven genomen waarbij overheden betrokken zijn. Maar dat gebeurt pas de laatste paar jaar. Er is net een EU-actieplan geformuleerd met een financieel fonds waar geld bij elkaar wordt gelegd om nieuwe middelen te ontwikkelen.

Advertentie

En lukt dat?
Dat programma is net van start gegaan. In maart is er door de Europese Unie en de industrie 187 miljoen euro bij elkaar gelegd om een middel van GSK dat mogelijk werkzaam is tegen MRSA versneld op de markt te krijgen. Dat moet onder meer gebeuren door een netwerk op te zetten van ziekenhuizen waar dat middel snel op mensen getest kan worden. Het UMC Utrecht heeft vijf miljoen gekregen om dat netwerk te gaan opzetten. Verder komen er heel weinig nieuwe antibiotica aan. En de middelen die eraan komenlijken zo sterk op bestaande antibiotica dat het waarschijnlijk niet heel lang zal duren voor bacteriën ook tegen die middelen weer resistent zullen zijn.

Hier ergens werden hele enge bacteriën gevonden

Misschien een domme vraag, maar blijven die resistenties er voor altijd inzitten?
Ja. Mooi voorbeeld, onlangs werden er diep in een grot in New Mexico in de VS monsters genomen van bacteriën ver van waar mensen ooit zijn geweest. Die grot is miljoenen jaren afgesloten geweest. Die bacteriën zijn dus nooit met mensen in contact geweest. Een van die bacteriën had 26 verschillende resistentiemechanismes bij zich voor antibiotica die nu gebruikt worden.

Hoe kan dat dan?
Omdat antibiotica natuurlijke producten zijn, of kunstmatig nagemaakte natuurlijke producten, die bijvoorbeeld door schimmels geproduceerd worden. In het wild moeten bacteriën zich hier ook tegen beschermen, dus ontstaat resistentie ook buiten menselijke inmenging om. Daarom bestaan er bacteriën die daar al resistent voor zijn.

Dat is eng. Er kan dus ergens een bacterie zijn die we nog nooit gezien hebben, die resistent is voor alles wat we hebben?
Ja. Er is trouwens nog een ander onderzoek gaande naar een mogelijke oplossing. In de grond zitten allerlei bacteriën die antibiotica kunnen maken om zich te beschermen tegen andere bacteriën. Daar wordt in Leiden onderzoek naar gedaan, maar dat is nog ver verwijderd van een praktische toepassing.

Dus bacteriën bestrijden met bacteriën?
Eigenlijk wel.

Dus als dat lukt zou dat een hele nieuwe klasse antibacteriële middelen kunnen zijn?
Ze zoeken nog naar manieren om die te activeren, maar ja.

Volg Motherboard ook op Facebook en Twitter voor meer van dit en andere dingen