​Een korte geschiedenis van het woord ‘leuk’

Ik heb net mijn mailbox gecheckt en vond daar 2787 emails met het woord leuk erin. Op Google levert zoeken naar leuk 123 miljoen resultaten op. Volgens het genootschap Onze Taal is leuk een van de zeven meest gebruikte bijvoeglijk naamwoorden. Maar wat weinig mensen weten is dat leuk ooit helemaal niet leuk was. Leuk was een onfatsoenlijk woord. Leuk betekende lauw (op de niet Extince-manier), traag, flegmatiek en onverschillig. Een betekenis die misschien wel beter op zijn plek zou zijn in 2014.

Leuk is misschien wel het meest gebruikte saaie woord in de Nederlandse taal. Iets leuk vinden is – en was zelfs in het pre-Facebook-tijdperk – in de meeste gevallen eigenlijk meer op een matig positieve manier onverschillig zijn over datgene. Het is een woord dat ondanks de emotionele non-lading toch heftige emoties oproept over het gebruik. Mensen worden echt boos van leuk. En toch gebruikt iedereen het woord vrijwel altijd.

In het dagelijks leven is het gebruik van leuk dus saai, maar taalkundig gezien is leuk een fascinerend woord. Er zijn namelijk ook wel andere woorden die van een negatieve lading naar een positieve lading zijn gegaan – denk aan woorden als gruwelijk of lauw (in de wel-Extince betekenis) – maar die hebben in tegenstelling tot 'leuk' hun status niet volgehouden. Ik lul dit trouwens niet uit mijn nek; ik belde voor dit verhaal met Vivien Waszink, een taalkundige die haar scriptie schreef over leuk, de betekenis ervan en de vraag of leuk misschien wel een typisch Nederlands woord is.

"Leuk is een heel handig woord, een heel economisch woord: alles wat aangenaam is kan je wel onder dat woord vangen," vertelt Waszink me. Maar zoals ik al zei – dat was niet altijd zo. Uit het onderzoek van Waszink bleek dat leuk in de oudste betekenis vaak sloeg op vloeistoffen. Zo kon je in medische handboeken uit de negentiende eeuw bijvoorbeeld lezen dat je een wond moest wassen met 'leuk' water. Haha!

Later kon je volgens Waszink zien dat het woord in de metaforische zin over ging op mensen. "In boeken van Couperus, heeft hij het bijvoorbeeld over mensen met een leuk gelaat, en daarmee bedoelt hij dan kil, onverschillig." In de oude zin van het woord zou je dus kunnen stellen dat Kim Kardashian in de meeste gevallen een leuk gezicht heeft. Of dat Maarten van Rossum een leuk mens is.

Uit andere, meer anekdotische verhalen, kwam naar voren dat leuk eind negentiende en begin twintigste eeuw een woord was dat je niet mocht zeggen van je moeder. Het was "niet netjes, onfatsoenlijk en ordinair," aldus Ewoud Sanders in het NRC. Welopgevoede mensen zeiden in die tijd aardig, plezant of prettig. Een beetje zoals het in de wereld van de echte Jort Kelders niet oké is om koelkast te zeggen.

En hoewel de nieuwe positieve betekenis rond 1930 in het woordenboek werd opgenomen, bericht Sanders nog over een lezer die vertelt dat iemand uit Limburg hem schreef om te vertellen dat mensen rond 1940 leuk nog steeds een lichtzinnig woord vonden. "Serieuze mensen hadden daar niets mee van doen." Leuk was niet sjiek.

Zelfs nu zie je volgens Waszink nog de oude betekenis nog wel in sommige uitspraken – iets wat blijkbaar vaker voorkomt bij woorden die over de jaren heen van betekenis veranderen. Zo heb je bijvoorbeeld 'doodleuk' of 'leukweg' waarmee nog steeds doodkalm wordt bedoeld. Een ander woord waarbij dit ook gebeurde is volgens Waszink "stout." Dat woord kennen we nu vooral in zijn moderne betekenis, maar in de uitspraak "zijn stoutste vermoedens" betekent het nog altijd "dapper" of "moedig."

Maar ondanks alle leuke (oude betekenis) negatieve connotaties is het woord leuk nu, bijna honderd jaar later, compleet doorgedrongen in de taal. Nieuwslezers gebruiken het, het koningshuis gebruikt het en de oude betekenis is compleet uit de Dikke van Dale verdwenen. Wat ik jammer vind.

Want weet je wat echt te gek zou zijn? Als we met zijn allen besluiten om het woord weer terug laten keren naar zijn oude betekenis. Hoe leuk zou dat zijn op Facebook? Helemaal niet leuk! Mits we de negatieve betekenis in beide voorgaande gevallen aanhouden. En dat ze bij Facebook helemaal in paniek raken omdat Nederland dingen alleen nog maar liket als ze iets saai vinden. Serieus, dat zou toch fantastisch zijn? Dan hebben wij zelf de soort van dislike knop uitgevonden!

Helaas lijkt dat volgens Waszink de komende tijd niet te gebeuren. Want hoewel het woord de laatste vijftig jaar – net als 'prima' – een devaluatie ondergaan is tot een woord wat vrijwel niets meer betekent, is het wel een blijvertje. "Een woord verdwijnt als het te leeg wordt gevonden, of te vaag en te weinig zeggend." Het is dus waarschijnlijk de leukheid (oude betekenis) van het woord leuk dat het redt van de ondergang. Het zegt blijkbaar nèt genoeg om niet vergeten te worden en dus ook om gebruikt te worden door mensen die geen zin hebben om na te denken over of ze iets plezierig, fantastisch, prettig, aardig, knap, vermakelijk, aardig, geestig, grappig, aangenaam, heerlijk, goed, kostelijk, heerlijk charmant, schitterend of interessant vinden, en het dus maar 'leuk' noemen.

Ik hoop dat jullie dit artikel niet leuk vonden.