​Een korte geschiedenis van het woord 'kapoen(tje)'

Een vette haan smaakt beter dan een krielkip. Dat ontdekten de Romeinen zo'n 300 jaar voor Christus toen ze voor het eerst een haan castreerden. De haan verdubbelde na zijn ontmanning zo ongeveer in omvang. Een haan zonder haantjesgedrag is minder agressief en stukken minder actief met als resultaat: veel meer en sappiger vlees. De Romeinen noemden hun plofkip avant la lettre 'capo': Latijn voor gecastreerde haan. De Engelsen plakten er een 'n' achter en in het Nederlands werd het kapoen.

En wij maar zingen al die jaren, uit volle borst. Sinterklaas kapoentje - gooi wat in mijn schoentje - gooi wat in mijn laarsje - dank u sinterklaasje. Zonder er bij stil te staan wat kapoen eigenlijk betekent. Of dat het totaal niet rijmt. Maar goed, er waren natuurlijk achteraf gezien genoeg dingen om vraagtekens bij te zetten. Bovendien horen bij een oud feest nou eenmaal ouderwetse woorden. Toen ik jong was bestond er geen Google. Wie de koek kreeg en wie de gard, het kon me niets schelen. Zolang ik geen bromtollen en kaatsenballen maar fluorescerende klaparmbanden en chocoladesigaretten in mijn schoen kreeg, maakte het me niets uit.

Wat heeft een gecastreerde haan in hemelsnaam met de goedheiligman te maken? Kapoen rijmt op schoen maar je maakt iemand niet zomaar uit voor man zonder ballen, of vetgemeste haan. Er moet dus meer achter zitten.

Kapoen, schrijft het Genootschap Onze Taal betekent inderdaad gecastreerde haan of 'gelubd manspersoon'. Lubben is Oudhollands voor castreren. Ruud Lubbers moet weten dat hij van een geslacht van hanenlubbers stamt. Het genootschap denkt dat de associatie met castratie komt doordat de Sint een bisschop was die ervoor had gekozen om celibatair, seksloos dus, door het leven te gaan.

Niet erg vriendelijk om iemand dat zo onder zijn neus te wrijven. En ook niet iets wat kinderen zouden doen, want als kind denk je sowieso dat elk mens celibatair door het leven gaat. Dubbelzinnig wordt het met de eerste versie van het lied dat ooit op schrift is gevonden, in tijdschrift de Navorscher in 1893. Dat meldt kenner van het volkslied Henk van Benthem in zijn boek Sint-Nicolaasliederenuit 2009. De versie heet Sinterklaas Kapoentje – de meisjes zijn zo blijde, de schrijver is onbekend en de tekst gaat zo:

'Sinterklaas Kapoentje, steek wat in mijn schoentje,

een appelke of een citroentje

Al wat er niet in kan,

Leg het maar op zijde, de meisjes zijn zoo blijde

De jongens zijn zooo kwaad

Geef ze maar nen schop en ze vliegen op de straat'

Waarom zijn de meisjes zo blijde? En de jongens zooo kwaad? Het klinkt allemaal heel erg alsof de Sint helemaal niet gecastreerd was, maar er wel pap van lustte. Steek wat in mijn schoentje. Maar misschien ben ik nu judgemental. Want, lees ik op de Wikipedia-pagina van Sinterklaas, in de zeventiende en achttiende eeuw gingen veel liedjes over de Sint als huwelijksmaker. Hij zou drie arme meisjes die geen bruidsschat konden betalen, gouden munten hebben gegeven en de meisjes zo gered hebben van een lot als prostitué. Blije meisjes, boze jongens? Een zijweg: goedheiligman betekent helemaal niet goed-heilig-man, maar goed-heylik-man: goed huwelijksmaker.

Terug naar Sinterklaasliedexpert Van Benthem. Die is in zijn boek namelijk stellig: kapoen is een scheldwoord dat verwijst naar de spotprenten over schurk Klaes Kapoen uit 1800. In die spotprenten is Klaes Kapoen 'een booswicht, een dief en een moordenaar'. Van Benthem vindt het niet vreemd dat Sinterklaas wordt vergeleken met een boef, want 'hij is machtig maar ongrijpbaar'. Dat kapoen in de negentiende eeuw een scheldwoord werd, heeft dus waarschijnlijk te maken met deze rotzak.

Er zijn ook opbeurende dingen te vinden over het woord kapoen. Gelukkig maar, want ik hoop niet dat mensen van streek raken als ze weten waarvoor ze de oude man misschien al jaren voor uitmaken. Een kapoen was in de negentiende eeuw een symbool voor luxe en weelde. Een gecastreerde vetgemeste haan was een schaarse delicatesse die bovendien duur was. Een feestmaal dat je nuttigde op zon- en feestdagen. Shakespeare schrijft in As You Like It in 1600 ook over kapoen als voedsel voor geslaagde, rijke mensen. In het vijfde stadium van een mensenleven, een periode waarin men wijsheid en rijkdom verworven heeft, horen 'the justice, in fair round belly, with a good capon lin'd'. Wie het goed voor elkaar had, at dus kapoen. Ook noemen sommige Nederlanders een lieveheersbeestje een kapoentje. Maar behalve de kleuren van Sinterklaas' kleding zie ik niet zoveel gelijkenis. Dat we 'tje' gebruiken, zou wel kunnen duiden op een liefkozing. Maar het zou ook kunnen dat de tekst door een vrouw is geschreven, want vrouwen gebruiken nogal graag verkleinwoorden.

Of kapoen lelijk of liefkozend is bedoeld, blijft dus tweeslachtig. Maar dat terzijde; waarschijnlijk zijn we opgehouden met het eten van kapoenen omdat ze te duur waren. Haantjes castreren en opfokken kost tijd en geld, hoe groter ze worden hoe meer ze eten. Ook zijn de meeste haantjes overbodig geworden in de legkipketen (dit is een lang verhaal, als je het wil weten Google dan 'leghaantje'). Culinair historica Christianne Muusers vond vanaf de oudheid tot aan de negentiende eeuw recepten met kapoen. Ze schrijft erover op haar website): ''Vrouwelijke dieren, of het nu kippen, koeien of konijnen betreffen, produceren zelf nog wat: jonkies, eieren, melk. En ze hebben ook nog van nature vetter (dus smakelijker) vlees. Mannetjes hebben nu eenmaal minder nut als ze hun bijdrage aan de reproductie van de soort hebben geleverd, tenzij als tweederangs vleesleverancier of als werkdier.''

Het lijkt mij een lekker dier. Laten we op 5 december een keer iets anders eten dan pepernoten en taaitaai. Je moet er wel wat moeite voor doen, naar een poelier, een Franse supermarkt of misschien heeft je kippenhoudende buurman wel een haantje apart gehouden. Zelf doen kan ook, er bestaat zelfs een kapoeneerkit voor. Een recept voor gestoofde kapoen met kappertjessaus vind je hier.).

Meer Een korte geschiedenis van het woord:

Een korte geschiedenis van het woord 'leuk'

Een korte geschiedenis van het woord 'neuken'

Een korte geschiedenis van het woord 'frika(n)del'