FYI.

This story is over 5 years old.

Tech

Een korte geschiedenis van het woord 'frika(n)del'

Met of zonder n? En waarom?

Taalpuristen schrijven het nog graag als 'frikadel', terwijl de officiële spelling 'frikandel' is – met een n. Zo spreek je het ook uit. Maar dit is pas veranderd in 2005; tot die tijd moest je de populaire vleesstaaf schrijven zonder 'n.' De frikandel zoals we hem kennen stamt uit eind jaren '50 en het lijkt totaal willekeurig waarom de Nederlandse Taalunie de spelling in 2005 heeft veranderd. De Nederlandse taalhoeders geven sindsdien ook een onderscheid in betekenis tussen de twee woorden: een frikadel zou een platgeslagen gehaktbal zijn en de frikandel de populaire snackbarsnack. Dit is turbo verwarrend en dus de hoogste tijd om orde op zaken te stellen – een korte geschiedenis van het woord frika(n)del!

Advertentie

In 1599 gingen mensen gehaktballen maken. Maar in plaats van deze gewoon 'gehaktballen' te noemen, wat mij best logisch lijkt, werden ze frikadel genoemd. 1599 was de geboorte van de frikadel en tevens de eerste keer dat het woord 'frituur' gebruikt werd. Blijkbaar was er een heuse snackrevolutie gaande in de Vroeg-Moderne Lage Landen. Maar dit leverde in principe nog geen moeilijkheden op, los van het feit dat er verschillende schrijfwijzen waren: frickedelle, fricandel, frikkandel, frikkedel, enzovoorts.

Dit zijn frikadellen. Beeld: Wikimedia/Rainer Zenz

Ewoud Sanders merkte in het NRC bijvoorbeeld op dat begin negentiende eeuw de gehaktbal ook wel fricandelle wordt genoemd. Dit omdat Nederlanders dachten dat 'fricandelle' Frans was voor een gehaktbal. De achttiende en negentiende eeuw worden dus door willekeur gekenmerkt, wat frikandelspelling betreft. Er waren uiteenlopende schrijfstijlen voor de frikadel (gehaktbal) die zowel met als zonder n werden geschreven. Wel moet vermeldt worden dat de officiële spelling na verloop van tijd zonder de n was, dus frikadel. Dit ging heel lang goed, tot eind jaren '50 om precies te zijn. Toen brak de pleuris uit.

Over wat er zo'n 60 jaar geleden gebeurde bestaan verschillende lezingen, maar dit is de meest gangbare, die taalinstanties ook gebruiken om het verschil tussen een frikadel en frikaNdel aan te geven. Ene Gerrit de Vries bakte in Dordrecht hele lekkere gehaktballen, totdat de Warenwet in 1954 werd aangepast. Er zat te veel meel in de ballen van Gerrit, waardoor hij ze geen gehaktballen meer mocht noemen. Dus paste hij het ontwerp aan – vanaf dat moment maakte hij met hetzelfde recept langwerpige worsten en noemde ze frikandellen. Met een n.

Advertentie

Deze langwerpige vleesstaven werden opgemerkt door Jan Bekkers. De tweede frituurrevolutie (de eerste was, zoals eerder vermeld, rond 1600) stond op het punt uit te breken en hij wilde zijn slag slaan. Jan perfectioneerde de frikandel door het vleesmengsel veel fijner te vermalen, waardoor je een gladde vleesstaaf kreeg. Dit was de definitieve frikandel zoals we hem vandaag nog eten en werd geboren in 1959.

Volgens dit verhaal is er dus niet zo veel aan de hand. Toch wringt de schoen, want het verhaal blijkt toch niet helemaal aannemelijk te zijn. Waarom heeft de Nederlandse officiële taal dan 46 jaar gewacht om de spelling te wijzigen? Daarnaast schrijft Sanders in Aarsrivalen, scheldkabonades en temrinale baden dat hij een recept kent uit 1824(!) waarbij er met kalfsvlees, brood/meel, ui en kruiden er langwerpige velloze worsten werden gemaakt onder de naam fricandel. Ha, langwerpig en met een n! De taalhistoricus vindt het bovenstaande praatje dan ook meer een reclamestunt dan een woordverklaring.

Dit is een frikadel. Beeld: Wikimedia/Kobako

Het oudste woord wat met frica/frika begint en iets vleezigs beschrijft is trouwens het woord 'fricassee'. Het woord werd in 1500 voor het eerst gebruikt en betekent een gerecht met gehakt, toen was alles nog simpel, omdat de frikadel (gehaktbal) nog niet bestond.

Ook is er de fricandeau, die voor het eerst voorkomt in 1765. Deze heeft gelukkig nog dezelfde betekenis als tegenwoordig.

Advertentie

Samenvattend: vanaf die tijd waren er twee vleesobjecten met een gelijkvormige naam: de frikadel als afgeplatte gehaktbal en het fricandeau als lap varkensvlees.

Owja, er bestaat ook fricandon. Ik kende het niet, ik weet niet wie het heeft bedacht en al helemaal niet waarom. Ik bedoel, er zijn ook mensen die mandarijnen eten in de trein. Laat ik hier maar niet over verder gaan.

En nu neemt het verhaal een vreemde wending. De Duitse theorie – gevonden op Wikipedia – over de frikadel is er één die uit de hoge hoed van Kazan zou kunnen komen. Het verhaal begint met het woord 'frikadel'. Dit woord zou afgeleid zijn van het Italiaanse woord 'fritatella', wat gebakken of gefrituurd zou betekenen. Google kan mij weinig uitsluitsel geven over de precieze betekenis van fritatella, maar het lijkt erop dat het wel zoiets als gefrituurd betekent (of pannenkoek).

De Duitse theorie stelt dat 'frikadel' vervolgens overgenomen is in het Nederlands met de geboorte van de moderne frikandel in 1959. Om het lekker Nederlands te laten klinken hebben Nederlanders de n ertussen gezet, want Nederlanders noemen hun gehaktballen geen 'frikadel' maar gewoon 'gehaktbal'. Volgens deze theorie bestaat er in het Nederlands geen onderscheid tussen 'frikadel' en 'frikandel'. Rare Duitsers.

Maar wacht, het wordt nog verwarrender als je er andere landen bijhaalt. Neem België, daar heet de frikandel een curryworst en krijg je een gehaktbal als je om een frikandel vraagt. De Fransen zijn er ook onzeker over waar de frikandel vandaan komt, maar houden het erop dat het een reep kalfsvlees zou zijn geweest met spek daaromheen gewikkeld, omdat het gewone volk vleesresten gebruikten voor een nieuwe worst. Kortom, de Fransen weten het al helemaal niet.

Advertentie

Daarnaast wordt er in Denemarken, Duitsland en Zuid-Afrika de naam frikadel of frikadelle (zonder n) gebruikt voor platgeslagen gehaktballen. In Zweden heten fijngemalen gehaktballetjes in de soep ook frikadeller (Zweedse balletjes?).

De meest landen in Noord-Europa hebben een frikadellentraditie, met gehaktballen.

Kijk, een Zweedse frikadel. Beeld: Flickr/Edward Russel

Er lijkt geen duidelijke reden waarom Nederlanders het een frikandel noemen – met een n. Waarschijnlijk is het een verbastering van de vele vormen die werden gebruikt voordat de spelling echt vastlag. Of omdat het inderdaad beter klinkt. Het blijft onduidelijk waarom de spelling pas in 2005 is aangepast, waarschijnlijk omdat niemand meer het woord frikadel gebruikte om een gehaktbal mee aan te duiden, want ja, daar heeft de Nederlandse taal dus als een perfect woord voor: gehaktbal. Je ziet dat de betekenis van het woord volledig veranderd is – waar je vroeger bij elke frikadellerig woord wist dat het om een platte gehaktbal ging, draait het nu om een frituurworst. Dus of je nou frikandel of frikadel schrijft, je bedoelt er toch wel een gladde gefrituurde vleesstaaf mee en geen gehaktschijf.

Je weet nu hoe je frikandellen moet spellen, maar ze zelf maken is ook best makkelijk. Bekijk deze video met ambachtelijk worstmaker Paul van den Hooven op MUNCHIES en binnen vier minuten mag jij jezelf meester van de vleesstaven noemen.

Meer Een korte geschiedenis van het woord:

Een korte geschiedenis van het woord 'leuk'

Een korte geschiedenis van het woord 'neuken'