“De wereld is ziek, en geo-engineering kan misschien enige soelaas bieden”

Al jaren is professor Ken Caldeira een buitenstaander in het wereldje van de klimaatwetenschap. Hij wordt gerespecteerd als atmosferisch wetenschapper en oceanograaf aan de Universiteit van Stanford, maar hij is ook een van de meest vooraanstaande geo-engineers ter wereld. En dat is binnen de klimaatwetenschap voor sommigen aanstootgevend.

Zelf noemt hij zich "schoorvoetend voorstander" van experimenten met zonweerkaatsing, het kunstmatig manipuleren van de hoeveelheid zonnestraling die de atmosfeer bereikt om onze planeet op korte termijn af te koelen. Hij is geen doemdenker, zegt hij, maar zijn zorg is dat mensen niet op tijd kunnen stoppen met het verbanden van fossiele brandstoffen, met als gevolg dat grote delen van de tropen onbewoonbaar zullen worden.

Het is volgens hem niet ondenkbaar dat landen rond 2050 zullen besluiten de opwarming te gaan temperen. De beste manier om dat te bereiken is door een scherm zwaveldeeltjes in de stratosfeer te spuwen. Die deeltjes (aerosolen) fungeren als kleine spiegeltjes die de warmte van de zon terug de ruimte in kaatsen. Dat zal ongeveer dezelfde gevolgen hebben als een grote vulkaanuitbarsting zoals die van Mount Pinatubo in 1991. Toen belandde 20 miljoen ton zwavelstofdioxide in de stratosfeer, zo'n 17 kilometer boven het aardoppervlak. In de twee jaar daarna lag de temperatuur over de hele wereld ongeveer een halve graad lager.

Toen hij in 2000 zijn eerste paper publiceerde over zonweerkaatsing, was zijn oorspronkelijke motivatie om "dit belachelijke idee" te ontkrachten. Maar sindsdien wijst elke simulatie erop dat het werkt. Netto lijkt het klimaat er beter op te worden, maar er zijn ook veel voorziene en onvoorziene gevaren aan verbonden. Doordat er minder water verdampt, valt er bijvoorbeeld minder regen.

Omdat Motherboard in de afgelopen maanden meermaals heeft bericht over geo-engineering belde we hem op. Maar in ons gesprek blijkt al gauw dat ook Caldeira oprecht geconflicteerd is over het vooruitzicht dat de mens met de thermostaat van de aarde gaat rommelen: "Als een van de weinigen ben ik expert op een gebied waar ik niet van hou."

Ik heb je eens horen zeggen dat zonweerkaatsing een verschrikkelijk slecht idee is. Als dat zo is, waarom moeten we dan toch onderzoek doen?

Onder normale omstandigheden is aerosolen in de atmosfeer spuiten niet iets dat je wilt doen, maar we leven niet onder normale omstandigheden. Het is geen perfecte metafoor, maar je kunt zonweerkaatsing vergelijken met een chemokuur. Dat is een vergif dat schadelijker is voor de kankercellen dan voor de rest van het lichaam. Zo'n middel gebruik je alleen als er geen andere optie meer is. Hetzelfde geldt voor geo-engineering. De wereld is ziek, en dit kan misschien enige soelaas bieden.

Er zijn veel mensen die experimenten bij voorbaat willen verbieden. Wat zeg je tegen hen?

Sommige mensen willen het experiment tegenhouden, niet omdat ze denken dat het experiment schadelijk is, maar uit angst voor de kennis zelf. Er wordt vaak de vergelijking getrokken met kernonderzoek. De angst was dat een bom in de verkeerde handen zou vallen en iemand Times Square op zou blazen. Het veiligste was in hun ogen dus om helemaal geen onderzoek te doen.

Maar die vergelijking gaat niet op. Geo-engineering is geen bom, of wapen. Om het klimaat op grote schaal te beïnvloeden moet een land jarenlang aerosolen in de stratosfeer spuwen. Daar is een kleine luchtmacht voor nodig, en jaarlijkse vluchten. Als één land zou besluiten dat te doen, kan de internationale gemeenschap vrij gemakkelijk ingrijpen.

Maar valt het wetenschappelijk te verantwoorden om een aantal ton aerosolen in de atmosfeer los te laten? Er bestaat het risico op schade aan het milieu.

In wetenschappelijk onderzoek dat in de buitenlucht plaatsvindt, is het normaal dat verschillende verantwoordelijke organen zich buigen over de vraag wat zwaarder weegt: de kennisvergaring, of het risico op milieuschade.

Ik ben oceanograaf. We onderzoeken nu hoe koraal op oceaanverzuring reageert. [De PH-waarde van de zee neemt toe naarmate er meer CO2 in de oceaan oplost, red.] We laten een pluim koolstofhoudend water los in een gecontroleerd gebied. De verwachting is dat er enige schade zal zijn, maar samen met het Great Barrier Reef en het Marine Park Association is besloten dat het wetenschappelijke inzicht meer waard is dan eventuele schade aan het rif.

Er is geen reden waarom dit systeem bij geo-engineering anders zou moeten zijn. Maar je ziet dat klimaatinterventie hogere obstakels moet overbruggen dan ander onderzoek, simpelweg omdat mensen het een eng idee vinden.

Is zonweerkaatsing minder riskant dan een opwarming van 2,6 tot 3,7 graden opwarming rond 2050. Dit is het traject waar we volgens het laatste klimaatrapport op liggen.

Met enige aarzeling durf ik te zeggen van wel. Vergeet niet dat we al vrij veel weten van de gevolgen van zonweerkaatsing. Toen Mount Pinatubo in 1991 uitbarstte en miljoenen tonnen zwavel in de stratosfeer spuwde creëerde dat hetzelfde effect als geo-engineers beogen, maar dan op natuurlijke wijze. De gevolgen zijn nauwlettend bestudeerd. De temperatuur was in de jaren erna 0,5 graden lager. De loop van rivieren zoals de Amazone en de Ganges veranderde. Er viel minder regen in de Sahel, waardoor hongersnood ontstond. Maar de wereldvoedselprijzen bleven die jaren gelijk. Netto was de wereld er niet slechter aan toe. In sommige gevallen zelfs beter.

Dat maakt het nog geen aantrekkelijke optie, maar de gevolgen van opwarming zijn denk ik nóg vervelender.

Waarom denk je dat?

Nature publiceerde onlangs een artikel over de instabiliteit van West-Antarctica. Daaruit blijkt dat dit enorme gebied in de komende 50 jaar af zou kunnen breken, met een zeespiegelstijging van zo'n drie meter voor het einde van de eeuw als gevolg.

[Aanvulling: Het 'extreme' scenario waar het Nederlandse Deltaplan rekening mee houdt is 1.02 meter zeespiegelstijging tot 2100. Elk scenario dat hoger uitvalt vereist een herziening van dat plan.]

Als het inklappen van de voedselvoorziening in de tropen, of een zeespiegelstijging van meerdere meters het alternatief is, vrees ik dat rond 2050 meer mensen zonweerkaatsing een acceptabel alternatief zullen vinden. Met name in de tropische gebieden.

Ik denk dat leiders in die kwetsbare gebieden onder hoge maatschappelijke druk komen te staan om iets te doen aan de opwarming. De enige optie die zij hebben is zonweerkaatsing, want het klimaateffect van een lagere uitstoot is pas tegen het einde van de eeuw merkbaar. En dan is het voor veel landen al te laat.

Over welke risico's van zonweerkaatsing maakt u zich het meest zorgen?

De geopolitieke gevolgen baren mij de meeste zorg. In Rusland is de heersende consensus dat het land netto baat heeft bij een warmere wereld. Het is de vraag hoe zij reageren als een kleine coalitie landen rond de evenaar zonweerkaatsing in zullen zetten.

Een ander scenario is als er een grote droogte plaatsvindt in een land als China. Het is vrijwel onmogelijk om aan te tonen dat dit niet door geo-engineering komt. Een vermoeden kan genoeg zijn om een volk te overtuigen dat een ander land het op ze gemunt heeft.

[Lees hier meer over de internationale politiek van geo-engineering.]

Veel mensen vinden dat geo-engineering alleen maar afleiding is van het werkelijke doel om de uitstoot van koolstof te verminderen. Waarom overwegen we deze technologie überhaupt?

Wat we als maatschappij bereid zijn te doen, staat niet in verhouding met wat moet gebeuren. Zelfs een scenario van 2,6 graden opwarming vereist een onmiddellijke bouwstop op alles dat op olie en kolen draait. Dat gaat niet gebeuren.

We zijn dit jaar al bijna 1,5 graden boven pre-industrieel niveau. Elke maand van dit jaar was er een nieuw warmterecord. We kunnen niet doen alsof we tijd hebben om rustig aan uitstootvermindering te werken. We moeten naar alle opties kijken, inclusief zonweerkaatsing; we hebben geen keus.

U zegt vaak dat we onze atmosfeer niet kunnen gebruiken als vuilnisbak. Dat is een stuk simpeler dan de cryptische adviezen in de meeste klimaatrapporten. Waarom versimpelt u het zo?

Het belangrijkste is dat de sociale norm verandert, en dat gebeurt pas als de gemiddelde mens het begrijpt. Mijn hoop is dat het idee dat we onze atmosfeer gebruiken als vuilnisemmer op een gegeven moment gewoon niet meer acceptabel is, maar dat is niet wat ik verwacht.

Is het probleem niet dat dit een mondiaal probleem is, en sociale normen per definitie lokaal zijn?

Dat is een probleem. Je kunt sociale normen exporteren, met name via grote handelspartners. Maar inderdaad. Er zijn gigantische slums in Nigeria waar mensen geen elektriciteit hebben. Kolenenergie is nog altijd beter dan in het donker zitten.

Ik heb u horen zeggen dat u minder catastrofistisch bent dan de meesten, maar ook dat we naar de gallemiezen gaan. Kunt u deze spagaat nader toelichten?

Haha. Nodeloze consistentie is de kwelgeest van de kleine geest, zullen we maar zeggen.

Wat ik bedoel is dat klimaatverandering overduidelijk een ramp is voor individuele systemen en voor de dieren en mensen die er wonen en ervan afhankelijk zijn. Ik doe veel onderzoek naar koraalriffen. Die zijn eigenlijk al zo goed als verdwenen.

Het is catastrofaal voor de kleine boer in de Sahel, de vissers uit Oceanië of de deltabewoners van Bangladesh. Maar ik denk niet dat opwarming een existentiële bedreiging is voor het voortbestaan van de mens of de moderne beschaving. Mensen zijn vergelijkbaar met onkruid, ratten of kakkerlakken: we zijn een invasieve generalistische soort. Ik denk dat het te moeilijk is om ons uit te roeien.