Het Groningse MIESLab start binnenkort een experiment met 'gratis geld'

Robots zijn ons het werk uit handen aan het nemen. Dat is niet zo gek, want daar hebben we ze voor verzonnen. Maar toch confronteert dat ons met een probleem: als straks al ons werk (ook dat van mij en van jou, kantoorslaaf) niet meer nodig is, waar halen we dan ons geld vandaan? Dit probleem is echt absurd, als je erover nadenkt: we creëren machines die het werk voor ons doen zodat we dat zelf niet meer hoeven doen, en komen vervolgens in de problemen doordat we geen werk meer voor anderen kunnen doen. De robotrevolutie zou ons onafhankelijker moeten maken, maar door de manier waarop onze maatschappij in elkaar zit werkt het dus toch niet zo. Als we ons daaraan willen ontworstelen, zijn radicale omslagen nodig in ons denken over de maatschappij. En vooral mensen die het aandurven om met zo'n radicale paradigmadoorbraak te experimenteren.

Dat signaleerde ook Rutger Bregman in het vorige seizoen van VPRO's Tegenlicht. Als we niet willen dat we verzinken in het 'winner takes all'-model waarin een ultrakleine minderheid het overgrote meerendeel van het kapitaal in bezit heeft, stelt hij, zullen we 'ergens in deze eeuw af moeten van het idee dat je moet werken voor je geld'.

Dat klinkt misschien als een absurd idee. De koppeling tussen werk en inkomen lijkt zo vastgegroeid te zijn in onze maatschappij dat het suggereren van het loskoppelen van die twee wordt gezien als waanzin. De boodschap van het kapitalisme is schijnbaar vergroeid met onze ethiek: de enige deugdige mens is een hardwerkende mens, en het lijkt onmogelijk om hier iets aan te veranderen.

Daarom hebben we initiatieven nodig die buiten de geëigende denkkaders durven te treden, zoals MIES, de Maatschappij voor Innovatie van Economie en Samenleving in Groningen. MIES is een 'sociaal laboratorium', dat wil experimenteren met nieuwe ideeën in de economie en samenleving. "Hoe het nu geregeld is, dat is ook maar ooit bedacht - en dat kunnen we best wel veranderen", zegt Jan Willem Wennekes, één van de initiatiefnemers van MIES, aan de telefoon. Maar dan niet, zoals beleidsmakers het nu nog lijken te doen, door blind in een achterkamertje iets voor de komende twintig jaar te verzinnen op basis van aannames van wat werkt.

"Eigenlijk is het heel gek dat we niet op een wetenschappelijke basis beleid maken. We moeten gewoon wat gaan proberen, en kijken wat er gebeurt. Dat kan je heel goed meten." Op basis van een experiment wil MIES nu gaan uitzoeken of de invoering van een universeel, onvoorwaardelijk basisinkomen in Nederland een werkbaar alternatief zou kunnen zijn voor de huidige verzorgingsstaat (als je meer wil weten over het basisinkomen, lees dan dit artikel van Rutger Bregman in de Correspondent, ons artikel eerder dit jaar over een initiatief voor basisinkomen in Zwitserland en de site van de vereniging voor basisinkomen).

De vraag is: zou een basisinkomen kunnen tornen aan die 'heilige' koppeling van arbeid en beloning, zoals Bregman suggereert? Wennekes: "Dat is wel precies waar het aan knaagt. Wij werken in Groningen, waar de armoede en werkloosheid al zestig jaar hoger ligt dan in de rest van het land. Er is van alles geprobeerd: activerend beleid, sancties; maar er verandert eigenlijk niks. Dus misschien moeten we maar gewoon de handdoek in de ring gooien en accepteren dat er gewoon mensen zijn hier die niet kunnen werken omdat er geen baan voor ze is. In plaats van ze in een hoekje te drukken en door hoepels te laten springen kunnen we het misschien op een andere manier regelen. Misschien levert dat wel dusdanig veel vrijheid voor ze op dat ze nog wat nuttigs gaan doen ook."

Op basis van een bijeenkomst op het Groningse festival Noorderzon heeft MIES nu een inventarisatie gemaakt van welke vragen een onderzoek naar basisinkomen zou moeten beantwoorden. Gewapend met een dikke excel file vol onderzoeksvragen (zoals de voor de hand liggende "gaan mensen nog wel werken als je ze gratis geld geeft?") gaan ze in november met experts rond de tafel zitten om het experiment vorm te geven. Voor die tijd staat nog een "inspiratieavond" gepland, waarvoor ze nog op zoek zijn naar mensen die een dergelijk experiment al eens op kleine schaal hebben toegepast.

De radicale aard van het idee is mogelijk wel een hindernis, verwacht Wennekes. "Ik denk dat we al blij mogen zijn als we met tien bijstandsgerechtigden kunnen beginnen. Wat je merkt is dat heel veel politici heel erg bezig zijn om hun eigen positie te beschermen." Veel van hen zullen het niet aandurven uit angst voor de reputatieschade die voortkomt uit een eventuele mislukking, denkt Wennekes. Terwijl het nou juist een heel goede indruk zou kunnen wekken: "het is toch juist heel positief dat je probeert om de sociale zekerheid te innoveren? Ook al mislukt het experiment of krijg je een negatief resultaat, dan weet je tenminste wel dat het huidige systeem het beste is dat we kunnen verzinnen."

Tegelijk is het onderwerp van het basisinkomen een maatschappelijke maatregel waar het politieke links en rechts elkaar misschien wel kunnen vinden. Links is blij omdat er wordt herverdeeld, rechts is blij omdat een onvoorwaardelijk basisinkomen een groot deel van het 'betuttelcomplex', zoals Bregman het noemde, wegneemt. Oftewel: minder bemoeienis, dus een kleinere overheid.

Met de bijeenkomst in november hoopt MIES met hulp van wetenschappers, beleidsmakers en andere experts dichter bij een concrete vormgeving van een onderzoek te komen. Het zou een goede eerste stap zijn in een gedurfde zoektocht naar oplossingen voor onze haperende verzorgingsstaat.

UPDATE 29 MEI:

Inmiddels is het eerste initiatief van MIES om het basisinkomen in de praktijk te testen volledig gecrowdfund. De initiatiefnemers hebben "voor de handigheid, duidelijkheid en ten bate van de campagne" de Groninger Frans Kerver aangewezen als eerste ontvanger van het basisinkomen van 1000 euro per maand. "Hij is namelijk iemand die zich hard inzet voor de samenleving / gemeenschap, maar lang niet altijd genoeg (geld) heeft om dat te blijven doen," vertelt Jan Willem me in een email.

Dit experiment is natuurlijk nog veel te kleinschalig om deugdelijke wetenschappelijke conclusies uit te trekken, maar het is enkel het begin. MIESlab heeft ondertussen nog twee andere trajecten lopen, die het experiment op grotere schaal in de praktijk zullen brengen. Daarnaast zijn er ook elders in het land initiatieven om het basisinkomen een kans te geven, zoals in Wageningen.

_____________________

Elders op MOTHERBOARD: Hoeveel houd je over als je al het geld in de wereld zou herverdelen?