Automatisering zou vrouwen bevrijden. Wat is er mis gegaan?

In 1967 schreef de radicale feminist Valerie Solanas haar SCUM Manifesto, waarin ze "maatschappelijk bewuste, verantwoordelijke vrouwen die behoefte hebben aan spanning" oproept om de regering omver te werpen, geld af te schaffen, het mannelijke geslacht uit te roeien en arbeid volledig te automatiseren.

Vijftig later lijkt vrijwel niets van haar manifest daadwerkelijk in uitvoering gebracht te zijn. Het enige onderdeel van Solanas' utopie dat enigszins vervuld is, is haar wens van volledig geautomatiseerde arbeid – hoewel niet precies zoals ze het voor zich had gezien (een wereld waarin vrouwen bevrijd zijn van de ketenen van het kapitalisme en het patriarchaat en mannen vervangen zijn door machines). Veel 'mensenwerk' wordt tegenwoordig gedaan door machines en AI, voornamelijk in de producerende en administratieve sector, en het lijkt er niet op dat deze trend binnenkort zal ophouden.

De automatisering van arbeid heeft wel één belangrijk nadeel: het verlies van banen. Tegelijkertijd levert het ook nieuwe banen op, maar per saldo komt dit nog steeds neer op een verlies – en dit geldt vooral voor de banen van vrouwen, aldus een rapport van het World Economic Forum.

In het rapport wordt geschreven dat "de veranderingen in de verdienmodellen van bedrijven gepaard gaan met het risico dat bestaande ongelijkheden in stand worden gehouden of zelfs verergeren." Naar verwachting zullen mannen door automatisering zo'n vier miljoen banen verliezen en er 1,4 miljoen bij krijgen. Vrouwen daarentegen zullen er slechts drie miljoen verliezen, maar er ook veel minder bij krijgen: 0,55 miljoen. Dat zijn zes verloren banen voor elke nieuwe baan. Het tegenovergestelde van Solonas' utopie dus.

Toch zijn er mensen die nog steeds geloven dat automatisering kan helpen de genderongelijkheid op de arbeidsmarkt te verkleinen. Zo schrijft de psychologe Sonia Liff dat automatisering de relatie tussen mannen en vrouwen kan veranderen, evenals de relatie tussen werknemers en werkgevers, wat een emanciperend en bevrijdend effect kan hebben voor al deze partijen.

Dit omdat de verwachtingen die er in de maatschappij bestaan over welk werk geschikt is voor welk gender niet inherent onderdeel zijn van het werk maar cultureel bepaald. Op het moment dat machines taken die geassocieerd worden met vrouwelijkheid overnemen, zoals administratief of verzorgend werk, verschuift ons culturele begrip van deze taken, waardoor machtsverhoudingen op de werkvloer veranderen. Stereotypes kunnen doorbroken worden, en vrouwen kunnen werk gaan doen dat niet door machines kan worden overgenomen.

Tegelijkertijd is het belangrijk om te beseffen dat automatisering op zich niet genderneutraal is. Robotreceptionisten bijvoorbeeld zien er meestal duidelijk uit als vrouwen. Zelfs systemen zonder lichaam zoals Siri hebben een duidelijke vrouwelijke genderidentiteit. Worden stereotypes hierdoor niet eerder in stand gehouden dan doorbroken?

"Robots hebben vaak een ras en sekse," zei Giorgina Paiella, een onderzoeker op het gebied van feminisme en automatisering van de University of Connecticut. "Ik denk dat er een wezenlijke kans bestaat dat dit soort robots algemeen gebruikt gaan worden." Volgens haar is het belangrijk dat er bij het ontwerp van robots op wordt gelet dat ze bepaalde stereotypes en aannames niet reflecteren.

Dus wat is nu echt de sleutel tot een gezonde relatie tussen vrouw en machine? Een school binnen het feminisme genaamd 'technofeminisme' stelt dat het ideaal van de bevrijdende automatisering gecombineerd moet worden met het besef dat automatisering door het ontwerp van technologieën kan doorslaan in het tegendeel.

Volgens Paiella is een feministische benadering van automatisering de sleutel tot een goede relatie tussen vrouw en machine. Door technologische veranderingen constant te evalueren vanuit een feministisch perspectief, kan het worden voorkomen dat vrouwen benadeeld worden bij de ontwikkeling van nieuwe technologieën. Daarbij is het onder andere belangrijk om na te denken over de genderverwachtingen die we hebben bij bepaalde typen werk.

Ondanks systemen als Siri en het rapport van het WEF, is Paiella optimistisch dat automatisering uiteindelijk gepaard zal gaan met emancipatie en groter gendergelijkheid. "Ik geloof dat automatisering vrouwen niet alleen kan bevrijden van banen die ze liever niet zouden willen doen, maar ook de gender-associaties die we hebben bij bepaalde banen op kan heffen."