Aids in Rusland: een stille maar dodelijke epidemie

Een bizarre, sexy etalage in Moskou rond de jaarwisseling. De Russische bevolking wordt gebombardeerd met seksueel getinte advertenties, maar over hiv hoor je niemand.

Het was een ongekend zonnige dag toen Nikolai Antonovich een telefoontje kreeg van het lokale ziekenhuis. Of hij meteen langs kon komen. Toen hij aankwam moest hij uren wachten alvorens hij het slechte nieuws kreeg: hij was seropositief. De zuster die het nieuws bracht vertelde hem ook dat hij iedereen met wie hij seks zou hebben van tevoren moest inlichten. Nikolai moest daarna weer verder met de orde van de dag; zonder ook maar iets van medicijnen, psychologische hulp of troostende woorden. Het was een zielloze, formele procedure geweest.   Helaas is Nikolais verhaal geen uitzondering. Tussen 2001 en 2009 daalde het aantal hiv-infecties wereldwijd met 25%. In Rusland en Centraal-Azië was er echter sprake van een drastische stijging. Volgens cijfers van UNaids groeide het aantal mensen met hiv in die regio van 970.000 naar 1,4 miljoen in de periode tussen 2001 en 2011. Logischerwijs steeg ook het aantal aidsgerelateerde sterfgevallen. Slechts een kwart van de hiv-patiënten wordt behandeld, wat te wijten is aan het sociale stigma dat de ziekte draagt. Volgens UNaids heeft deze regio de eer “de enige regio te zijn waar hiv nog steeds aan een opmars bezig is”. Elk jaar belooft de Russische regering aids aan te pakken, maar telkens zonder resultaat. Veel van de programma’s die door NGO's zijn opgezet om aids te bestrijden zijn jaren geleden al beëindigd. Rusland ziet zichzelf als een wereldmacht die geld doneert aan 'zwakkere' landen en niet als een land dat zelf hulp nodig heeft. Rusland moet overkomen als een machtige wereldleider. Als daar een paar duizend mensen voor ingeleverd moeten worden, dan is dat niet erg.   Verder heerst er een nationale haat jegens mensen met hiv. Het doet denken aan de vroege jaren van de aidsepidemie in de VS in de jaren tachtig. Iedereen vermijdt ze; ze worden behandeld als ongedierte. Veel mensen met hiv maken hetzelfde mee: vrienden en geliefden die hen verlaten; familieleden die geen hand willen geven en… plotselinge schietpartijen. Ik sprak een man die ooit iemand een lift gaf: “Toen mijn besmetting ter sprake kwam sprong de lifter direct de rijdende auto uit.” Er bestaat een grote misvatting dat aids vooral drugsverslaafden treft. Tel daarbij op dat verslaafden gezien worden als losers die afgeslacht mogen worden. Vanwege dit stigma durven velen ook niet naar het ziekenhuis te gaan voor een behandeling. Anya Sarang van de Andrey Rylkov Foundation (voor gezondheid en sociale gerechtigheid) bevestigde dit in de Washington Post. “Artsen zien veel mensen die zich pas melden als ze al een vergevorderd stadium van hiv en tuberculose hebben.” Daar voegde ze aan toe dat methadonverstrekking illegaal is in Rusland. Er zijn maar een paar harm reduction-methoden die wel getolereerd worden. De Russische overheid stelt dat veel van zulke methoden juist aanzetten tot heroïnegebruik. Ze werkt vanuit de zogenaamde tough love-logica: behandel drugsgebruikers als stront en ontmoedig mensen überhaupt drugs te gebruiken. Het is dus niet vreemd dat mensen hun hivstatus voor zichzelf houden, laat staan hulp zoeken.  Verontrustend is ook het feit dat het merendeel van de Russische scholen geen aandacht besteedt aan seksuele voorlichting. Eigenlijk is dat altijd al een probleem geweest. In de jaren zeventig lieten veel vrouwen illegaal abortus plegen omdat ze niets van voorbehoedsmiddelen wisten. En in de jaren negentig steeg het aantal soa-besmettingen explosief. Tegenwoordig neemt het aantal hiv-infecties dat overgedragen wordt door onveilige seks bijzonder snel toe. Bovendien is het nu ook niet meer toegestaan voor docenten om homoseksualiteit te bespreken. Dat Russen niet graag praten over seks mag wel duidelijk zijn. Vanzelfsprekend doet de overheid weinig aan hivpreventie. Er is een beperkt budget en dat wordt niet besteed aan campagnes ten behoeve van condoomgebruik. Wel zijn er angstzaaiende campagnes, in de trant van “Beperk je tot één sekspartner, anders zul je aids krijgen en doodgaan”. Toen ik een tijdje in Rusland woonde werd me duidelijk hoe niet cool het gebruik van condooms daar is. Mannen zijn oprecht beledigd als je tijdens het vrijen voorstelt om zo'n ding om te doen. “Ik ben toch geen junk ofzo?!”, was vaak hun antwoord. “Hiv is een SEKSUEEL overdraagbare aandoening,” schreeuwde ik dan terug. Daarmee was de stemming dan ook voorgoed verpest.   Overigens ben ik er ook niet van overtuigd dat Russen zich laten afschrikken als iemand aids blijkt te hebben. Ik ontmoette een vrouw die vertelde dat geen van haar vriendjes ooit seks met haar had geweigerd, ook al wisten ze dat ze seropositief was. Ik was niet per se blij voor haar.  “Het voornaamste probleem is de onwetendheid,” vertelde Tanya (niet haar echte naam) me. Ze ontdekte 'toevallig' dat ze seropositief was, na een bezoekje aan het consultatiebureau. Een week na haar afspraak werd Tanya gebeld door een zuster die haar verzocht gauw weer langs te komen. Nietsvermoedend ging Tanya terug naar het consultatiebureau, waar ze uren moest wachten. Eenmaal aan de beurt vroeg de zuster of ze soms niet wist wat er aan de hand kon zijn. “Je hebt aids, dus ga gauw langs je huisarts,” dat was alles wat de zuster te melden had. Trillend van de schrik verliet Tanya het pand. Het enige waar ze aan kon denken was wat het zou betekenen voor haar baby. Bij de dokter aangekomen kreeg ze de volgende schrik te verduren. “Hij zei dat ik een abortus moest laten plegen.” Tanya's echtgenoot liet haar in de steek, concluderend dat ze vast vreemdgegaan was. Of dat ze aan de drugs zat. In werkelijkheid had Tanya het virus opgelopen toen ze een tattoo liet zetten in een louche studio. Ze wist niet eens dat je op die manier hiv kon krijgen. Het is wel duidelijk dat goede voorlichting de basis vormt om het probleem op te lossen. Je moet mensen uitleggen hoe hiv werkt, hoe het overgedragen wordt. Helaas is de Russische maatschappij niet bekend met dat concept. Mijn nicht bijvoorbeeld kon geen Russische vertaling geven voor 'bewustzijn creëren'. Ook lijkt er voorlopig geen verandering te komen in het onderwijssysteem; meisjes en jongens zitten in aparte klassen. De regering heeft geen passend beleid voor drugs en seks. Ze doet simpelweg alsof deze dingen niet bestaan. Iedereen die zich niet aan de 'gedragscode' houdt wordt hard aangepakt. Dus mensen die getroffen zijn door hiv worden verbannen naar de periferie van de maatschappij. En door slechte voorlichting over 'risicovol gedrag' is de kans dat men dergelijk gedrag vertoont juist groot. Ze weten immers niets over de risico's.  Russen reageren meestal lacherig als je over het probleem begint. Ik vroeg mijn Russische vrienden of ze iets op school geleerd hadden over soa's. “Nee,” zeiden ze. “We hebben erover geleerd op de best mogelijke manier: door ervaring op te doen.”