Wat is luxe in een utopische toekomst?

Sybaritisch, een woord dat waanzinnige luxe betekent, is afgeleid van de oude Griekse stad Sybaris, die bekend stond om de buitensporige zwembaden en genotzuchtige feesten van haar inwoners.

Maar zoals bij taal wel vaker het geval is, veranderen de betekenissen van woorden in de loop der jaren. Hoewel luxe in het Merriam-Webster-woordenboek wordt gedefinieerd als "iets dat duur en niet noodzakelijk is", zie ik producten als laptops en smartphones tegelijkertijd als luxe en als noodzakelijk voor mijn werk. Een ander noodzakelijk iets voor mijn werk is thee. Tegenwoordig zien we thee als een dagelijkse versnapering, maar ooit was het een rijkdom.

Als ons idee van luxe een paar duizend jaar geleden een hartig visdiner was, en een paar honderd jaar geleden een flinke pot thee, wat zal het dan over een paar honderd of duizend jaar in de toekomst zijn?

Sciencefiction is een goede plek om naar mogelijke antwoorden op deze vraag te zoeken, en dan vooral de utopische sciencefiction. Hoewel je je misschien makkelijk voor kunt stellen wat luxe is in een dystopische toekomst – denk aan huisdieren in Do Androids Dream Of Electric Sheep in Philip K. Dick of privacy in 1984 van Orwell – is het moeilijker om je voor te stellen wat een luxe is in een perfecte samenleving.

"Laten we optimistisch zijn en ervan uitgaan dat massale armoede, honger en ga zo maar door, niet meer bestaan op een bepaald punt in onze toekomst. Wat is daarna nog een luxe?" zegt Alastair Reynolds, auteur van de Revelation Space-serie en het nieuwe boek Revenger, in gesprek met Motherboard. "Persoonlijke toegang tot ruimtereizen? Een eigen ruimtestation, een maanbasis? Een vliegende auto? Levensverlengende behandelingen?"

In een utopische toekomst wordt luxe minder tastbaar en moeilijker te definiëren. Natuurlijk hebben inwoners van een perfecte wereld toegang tot alle goede dingen in het leven, maar hoe krijgen ze het goede gevoel dat ze bij een exclusieve club horen? Is dat niet wat de meeste mensen willen bereiken als ze naar luxe zoeken?

Zoals Reynolds het beschrijft: "Het probleem met luxe items […] is dat ze de slechte gewoonte hebben gedemocratiseerd te worden, waardoor ze beschikbaar worden voor de massa."

Als productieve sciencefictionschrijver beschreef Iain M. Banks het utopia in zijn Culture-serie indrukwekkend gedetailleerd. De samenleving uit zijn boekenserie leeft in een verre toekomst, zonder schaarste.

Volgens Banks verdwijnt het idee van een economie, en daarmee ook de concepten vraag en aanbod, in een toekomst waarin zelfreplicerende kunstmatige intelligentie alles kan maken met oneindige middelen uit de ruimte. Het krijgen van de juiste goederen is in zo'n systeem net zo makkelijk als snoep afpakken van een baby.

De inwoners van Culture hebben ontzettend veel tijd (dankzij hun driehonderdjarige levensduur) en alle mogelijke hobby's en andere manieren van ontspanning tot hun beschikking. Banks beschreef Culture op zijn blog: "In Culture is menselijke arbeid beperkt tot iets dat lijkt op spelen, of een hobby."

Maar toch kan luxe in een perfecte wereld bestaan, en wel door het idee van exclusiviteit. Reynolds vertelt aan Motherboard: "Zelfs in een samenleving zonder schaarste, zoals in Culture, zullen individuele acties worden ingeperkt. Er zou bijvoorbeeld, zoals ik beschrijf in Look to Windward, één van de Culture-romans, een limiet kunnen zijn aan hoeveel mensen naar een openbare voorstelling kunnen. Een kaartje om een bekende artiest of acteur te zien zal dan een luxe zijn, aangezien de grote meerderheid er niet heen mag. In het heden is hetzelfde aan de gang. Ik kan me een kaartje voor Kate Bush veroorloven, maar ik weet dat het onmogelijk is om er ook echt eentje te kunnen kopen."

Is het begrip luxe onlosmakelijk verbonden met iets hebben dat anderen niet kunnen krijgen? Als tastbare producten gedemocratiseerd worden, veranderd luxe mogelijk in een ervaring, niet een product.

Historicus en schrijver Ada Palmer is het hiermee eens. Palmer schreef afgelopen jaar de scifiroman Too Like the Lightning, een boek dat zich afspeelt in de vijfentwintigste eeuw en gaat over een samenleving gebaseerd op de Verlichtingsidealen. Het is zeker weten een utopisch werk. Mensen kunnen internationale reizen maken in een paar minuten en de oude idealen van grenzen en landen zijn verdwenen. Maar toch blijven de fysieke ruimten en exclusieve mogelijkheden een luxe, volgens Palmer.

"Aangezien het dan makkelijk wordt om rond te reizen, worden reserveringen of kaartjes voor bijvoorbeeld populaire musea of een goed restaurant de meest gezochte en schaarste dingen," legt ze uit. "Een populaire chef-kok kan maar een beperkt aantal maaltijden tegelijkertijd koken, een kamer kan maar een beperkt aantal mensen huisvesten, een museum, een strand, een theater, een beeld, er is voor allemaal een maximum aantal mensen dat het op hetzelfde moment kan bezoeken of bekijken."

Zelfs vandaag hebben we de technologie om veel van deze ervaringen in verre oorden te beleven, dankzij virtual reality en augmented reality, en het vermogen om onze ervaringen te delen met de rest van de wereld via internet. Maar wat technologie niet na kan bootsen, is 'echtheid', vertelt Palmer.

"Zelfs als technologie elk voorwerp of gerecht kan maken dat je wilt, kan het nog geen geografische plek nabootsen, of de kick van authenticiteit die je krijgt door ergens te staan waar Caesar ooit stond," zegt ze.

Het maakt niet uit hoe weinig economische en technologische grenzen ons leven zal overhouden, er zijn altijd fysieke grenzen op de Aarde. Onze maan kan daar binnenkort mogelijk wel aan toe worden gevoegd. Misschien ooit zelfs Mars. Maar er is een reden waarom je meer betaalt voor een huis met een grotere tuin.

"De simulaties van prachtige plaatsen zullen natuurlijk blijven zoals die nu zijn. En iedereen die het wil heeft kopieën van meesterwerken in huis. Maar hoewel mensen deze kopieën van bijvoorbeeld de Eiffeltoren hartstikke mooi vinden, willen mensen toch graag de echte versie zien," zegt Palmer.

Niet alleen de fysieke ruimte houdt ons tegen, ook de tijd. Het verminderen van de reistijd was ooit een luxe, uitsluitend voor mensen die vliegreizen konden betalen, terwijl de rest met de boot ging. Tegenwoordig zijn het de extraatjes die we kopen voor onze reis, of de tijd die we besparen op het bezoeken van een attractie. Dit doen we door bijvoorbeeld extra te betalen voor een kortere rij in attractieparken, of voorin een vliegtuig te zitten om eerder weg te kunnen, en voor de extra beenruimte natuurlijk.

"In de wereld van Too Like the Lightning is veel gelijkheid, dus iedereen heeft dezelfde kans om een gewenste plek te bezoeken of bepaalde dingen te zien, tenzij iemand ervoor kiest deze kans voor veel geld te verkopen aan een rijk iemand, maar afstand en tijd blijven barrières," zegt Palmer.

Tijd is, zoals ruimte, verbonden aan luxe: we willen allemaal het maximaal haalbare.

Maar zelfs in de vele utopische toekomstfictie is tijd geen onbeperkte luxe. Het maakt niet uit hoeveel je betaalt, de tijd zal je altijd inhalen. Ondanks dat het leven kan worden verlengd door geneeskunde, vertraagd door tijdreizen, of gepauzeerd door cryogene invriezing, de dood is een natuurwet waar je niet aan kunt ontsnappen.

Of zoals Banks de inwoners van zijn Culture beschrijft: "De dood wordt gezien als een onderdeel van het leven. Er is niks in het universum dat voor eeuwig blijft. Mensen mogen daarom niet doen alsof de dood onnatuurlijk is."