Volgens John Gray is vooruitgang een mythe

Foto door Justine Stoddart

Zijn wij als mensheid niet ver gekomen? In de afgelopen tweehonderd jaar alleen al is het ons gelukt om de slavernij af te schaffen (door het te verplaatsen naar de sweatshops van de derde wereld), industriële vervuiling te verminderen (door het te verhuizen naar de fabrieken van de derde wereld) en hebben we op bloederige wijze vrede, mensenrechten en democratie naar verschillende onderontwikkelde achterlanden gebracht.

Het westen is de glinsterende diamant in het sjofele brok kool dat de moderne wereld is, en iedereen die nog niet de zoete vrijheid van westerse vooruitgang heeft geproefd zal dat binnenkort wel doen, waarschijnlijk na een lange reeks bombardementen. Wij hebben fair-trade acaibessen, high-speed internet en pop-up-winkels die kleding voor honden verkopen. Wij baden in de stralen van de Verlichting, terwijl de rest van de wereld zich nog door de middeleeuwen sleept.

De bekende politiek filosoof en auteur John Gray heeft een nieuw boek geschreven over hoe dat allemaal bullshit is. The Silence of Animals gaat over het netelige onderwerp van de menselijke vooruitgang, die volgens Gray een mythe is. Gezien het feit dat er echte vooruitgang heeft plaatsgevonden op het gebied van wetenschap, geneeskunde en technologie, raakte ik een beetje in de war van dat idee. Ik belde Gray op voor een uitleg.

John Grays boek, The Silence of Animals

VICE: Hoi John. Zou je kunnen uitleggen wat je met ‘vooruitgang’ bedoelt, en waarom je denkt dat het een mythe is?

John Gray: Ik definiëer vooruitgang in m’n nieuwe boek als elke vordering die accumulatief is, waarbij wat bereikt wordt in de ene periode de basis vormt voor een latere prestatie die dan, na verloop van tijd, onomkeerbaar is. De mythe is dat de vooruitgang die geboekt wordt in de wetenschap en technologie, ook kan voorkomen in ethiek, politiek, of de beschaving in het algemeen. De mythe is dat de vorderingen die gemaakt worden in de beschaving de basis kunnen zijn voor een doorlopende, accumulatieve verbetering.

Kun je daar een voorbeeld van geven?

Neem bijvoorbeeld de slavernij. Het idee is dat als je als samenleving de afschaffing van slavernij bereikt, je dan ook democratie kunt bereiken. De mythe is dat de ene prestatie de basis vormt voor andere prestaties in de toekomst. Mijn visie op de geschiedenis is dat dit niet het geval is als het om de beschaving gaat. Ik sta natuurlijk wel achter vooruitgang in de beschaving, zoals de emancipatie van vrouwen en homoseksuelen, en de afschaffing van marteling, maar dat zijn allemaal dingen die makkelijk weer uitgeveegd kunnen worden.

Bedoel je dat marteling zogenaamd afgeschaft was in de VS, maar terugkwam in Guantánamo Bay en Abu Ghraib?

Precies. Er was legitieme vooruitgang geboekt in de ethiek en politiek, maar dat verdween allemaal in één klap. George W. Bush en zijn gang gingen nogal laks om met het verbod op marteling, en dat gebeurde in de grootste democratie ter wereld, niet in één of andere obscure dictatuur. In februari 2003, voor de invasie van Irak, publiceerde ik het satirische artikel A Modest Proposal, in de stijl van Jonathan Swift. Ik baseerde me op werkelijke ontwikkelingen in de liberale politieke theorie van toen om te beargumenteren dat martelingen noodzakelijk zijn in de strijd voor wereldwijde mensenrechten.

Hoe reageerden mensen daarop?

Ze vonden het veel te pessimistisch en misantropisch. Zelfs degenen die het zagen als satire, wat het natuurlijk ook was.

Typische liberale humanistische verontwaardiging. Sommige onderwerpen zijn gewoon onbespreekbaar.

Minder dan een jaar later werden de foto’s van de martelingen in Abu Ghraib gepubliceerd. Het was niet moeilijk om te voorspellen dat dit zou gebeuren. Zoiets als marteling, wat volledig buiten de grenzen van de beschaving valt, kan op elk moment opnieuw genormaliseerd worden.

Ik denk soms dat wij westerlingen meesters zijn in zelfbedrog.

Ja, natuurlijk.

We zien onszelf als ethisch verantwoord. Koop bij de juiste winkel en je hebt het gevoel dat je de wereld aan het redden bent, maar de kleren die we dragen worden gemaakt door loonslaven in de derde wereld. We hebben de slavernij alleen maar uitbesteed, niet verbannen.

Ja, we hebben de naam veranderd en het uitbesteed. En we hebben hetzelfde gedaan met vervuiling. We hebben de ernstige industriële vervuiling geoutsourcet naar China en India, zodat we zelf schoon blijven. Maar zij maken de spullen die we echt gebruiken. Ik ben het met je eens, maar ik zou het niet beschrijven als hypocrisie, omdat dat suggereert dat we weten wat de waarheid is.

Tony Blair en George Bush, druk aan het werk om de vooruitgang naar de rest van de wereld te brengen.

Dus het is nog erger. We lijden aan complete waanideeën.

Neem bijvoorbeeld Tony Blair. Mensen zagen hem als een leugenaar, maar dat is denk ik een compliment. Ik vermoed dat hij de morele ontwikkeling mist om te liegen. Hij geloofde zelf alles wat hij zei. Een ander voorbeeld: veel linkse mensen zien de westerse interventies in Irak, Libië en Afghanistan als een slecht verhulde poging om hun olie in te pikken. Maar anderen, waaronder verslaggevers, politici, en zeker Blair, geloven dat ze echt verlichting en progressieve waarden naar de rest van de wereld brengen.

Je denkt niet dat het verborgen imperialisme is?

Nee, omdat het gedaan wordt met het oprechte geloof dat hun opvattingen ook de opvattingen van de rest van de wereld zijn. Ze hebben het idee dat westerse landen, ondanks de problemen die ze hebben, de betekenis of de zin van de wereldgeschiedenis zijn. Dat is een mythe. Westerse landen hebben veel deugden—wij voeren nu dit gesprek, wat in veel andere delen van de wereld niet had gekund—maar ze hebben ook grote problemen. Achter elke mythe zit een verlangen naar de zin van het leven.

Maar mensen hebben betekenis nodig in hun leven.

Ik ontken niet dat we als mensen zelf deze betekenis kunnen creëren, maar er is geen ultieme betekenis in het universum of in de geschiedenis. Mijn advies voor mensen die zingeving nodig hebben die groter is dan wat ze zelf kunnen creëren, is dat ze zich aansluiten bij een religie. Over het algemeen zijn dat oudere en wijzere mythes dan seculiere mythes zoals de vooruitgang.

Zou je zeggen dat de mythe van vooruitgang ook een soort religie is?

Ja, dat is ook zo. Onze seculaire mythes zijn dezelfde religieuze mythes in een andere verpakking, maar met de meeste goede dingen er uitgehaald.

Is hedendaags atheïsme in die zin ook een religie?

Atheïsten worden altijd woedend als ik atheïsme een religie noem. Als atheïsme betekent wat het zou moeten betekenen, dat je geen concept hebt van of behoefte hebt aan God, dan ben ik een atheïst. Maar ik ben geen evangelist. Het feit dat er bussen door Londen rijden met de slogan “Er is waarschijnlijk geen God” is belachelijk. Je kunt atheïsten best religieus noemen als ze zich als evangelisten gedragen en proberen de wereld te bekeren tot hun geloof.

De atheïstenbus in Londen, foto door Jon Worth (atheistbus.org.uk)

Zijn ze weleens succesvol?

Nee. De grootste bekeringen die op dit moment plaatsvinden zijn Afrikanen tot de islam en veel Chinezen tot het christendom. Atheïsme is in vergelijking daarmee een grapje van de geschiedenis. Wat we vandaag de dag zien is juist een enorme uitbreiding van traditionele religie. Atheïsme is een mediafenomeen.

Laten we even naar een andere moderne mythe kijken: geluk. Moeten we niet gewoon iedereen Prozac geven, zodat iedereen even gelukkig is?

Ik denk niet dat geluk een verstandig doel is. Als geluk het doel is, is er het risico dat mensen voorzichtiger en minder avontuurlijk worden dan ze zouden moeten zijn. Geluk is een mythe van voldoening, van tevredenheid. Het idee is dat als je je leven op een bepaalde manier inricht, je een bepaalde gemoedstoestand zult hebben. Maar ik denk dat een interessantere, meer bevredigende manier van leven is om gewoon te doen wat je interesseert, omdat je nooit van tevoren weet of je voldaan zult zijn of niet.

En toch zien veel mensen zichzelf als perfectioneerbare machines.

Ja, mensen lijken hun eigen gemoedstoestand te willen bepalen. En zoals jij zegt, als je dat probeert te doen, dan is de stap naar chemische beïnvloeding van het lichaam en de geestzo gemaakt. Het is bekend dat er in Amerika en andere landen een enorme hoeveelheid antidepressiva wordt gebruikt, pillen die mensen vroeger niet hadden. Betekent dat dan dat mensen vroeger altijd depressief waren?

Oh ja, zeker weten.

Ik heb de vooruitgang weleens de Prozac van de intellectuelen genoemd. Mensen hebben vaak tegen me gezegd: “Als ik niet in de vooruitgang geloofde, zou ik ’s ochtends m’n bed niet uit kunnen komen.” Maar aangezien het idee van de vooruitgang pas tweehonderd jaar oud is, vraag ik hen dan meestal: “Wat deden mensen voor die tijd dan? Lagen ze dan de hele tijd in bed?”

Dat is de erfenis van de Verlichting. Alles daarvoor was gewoon de middeleeuwen.

Oh ja. De hele menselijke geschiedenis tot de Verlichting was alleen een inleiding voor ons. Dat idee is absurd. De Verlichting doet alsof iedereen die ervoor leefde—mensen als Shakespeare—een onderontwikkeld mens was. De voorstanders van de Verlichting en het idee van vooruitgang denken graag dat zij een belangrijk hoofdstuk zijn in een alomvattend historisch narratief. Dat narratief bestaat niet. Het is alleen grappige fictie.

Is het idee dat alles altijd beter wordt niet nogal schizofreen, aangezien we al sinds de jaren zeventig in een diepe crisis leven?

De snelle ontwikkelingen op het gebied van technologie creëeren de schijn van vooruitgang. Telefoons worden beter, kleiner en goedkoper. Als het om technologie gaat, zijn er continu veranderingen in ons dagelijks leven. Maar er zijn ook manieren waarop alles juist alleen maar erger wordt. In het VK dalen de inkomens en wordt de levensstandaard slechter.

En vooruitgang in technologie betekent niet dat ons leven per se beter wordt.

Nee, absoluut niet. Technologische vooruitgang heeft twee kanten. Het internet heeft bijvoorbeeld min of meer het idee van privacy vernietigd. Alles wat je doet laat een digitaal spoor na.

Sommige mensen willen dat hun brein naar het internet wordt geüpload zodat ze digitaal onsterfelijk zijn.

Dat is soort van ontroerend, maar ook absurd. Zelfs als het mogelijk was om je hele brein op een computer te zetten, dan zou je jezelf niet zijn.

Er lijkt een wijdverbreid misverstand te zijn over wat het betekent om jezelf te zijn.

Ja. Je hebt niet zelf gekozen wie je bent. Je bent onvervangbaar. Je bent een singulariteit. We zijn wie we zijn door de levens die we leiden. En daar hoort het hebben van een lichaam, geboren worden en doodgaan bij.

Vooral doodgaan.

Ja. Veel hedendaagse fenomenen, zoals het geloof in vooruitgang, zijn eigenlijk een poging om aan de realiteit van de dood te ontsnappen. In werkelijkheid is elk van onze levens uitzonderlijk en definitief: je krijgt geen tweede kans. Dit is geen repetitie. Dit is echt. Het is heel erg makkelijk om aan de realiteit te ontsnappen met religie, maar ik veracht dat niet. Als dat is wat je nodig hebt om het leven door te komen, dan is dat prima. Wat ik wel veracht is de opkomst van religieuze behoeften bij mensen die een hekel hebben aan religie. Maar niet aan de behoeftes.

Jezelf uploaden naar cyberspace klinkt eigenlijk net als naar de hemel gaan.

Ik leef mijn leven niet op basis van religie, en geloof er ook niet in. Maar het idee dat mensen zullen terugkeren van de dood als het einde der tijden aanbreekt, is geloofwaardiger dan virtuele onsterfelijkheid, omdat onsterfelijkheid mysterieus moet zijn. Het moet een wonder en onverklaarbaar zijn. In die zin is het een geloofwaardiger idee dan deze belachelijke nonsens over het uploaden van geesten naar cyberspace. Ik bedoel, wat is de realiteit van cyberspace. Cyberoorlog. Al die ideeën over virtuele onsterfelijkheid komen voort uit een christelijk wereldbeeld.