De wetenschap van walging: waarom vinden mensen verschillende dingen vies?

Walging wordt net als blijdschap en verdriet gezien als één van onze basisemoties. De gezichtsuitdrukking die erbij hoort is universeel, maar dat geldt niet voor wat er dan precies vies wordt gevonden. Wat in het ene land walgelijk is, kan in een ander land heel normaal zijn. Hoe komt dat eigenlijk? En wat bepaalt wat we smerig vinden?

Wereldwijd walgen we vooral heel veel van dezelfde dingen, zo blijkt uitonderzoek van de London School of Hygiene and Tropical Medicine (2001). In verschillende landen (Burkina Faso, India, Engeland en Nederland) werd mensen gevraagd wat ze het aller smerigste vinden. Over de hele wereld wordt gegruwd van poep, ratten, rottend voedsel en bedelaars.

Deze universele smerigheden kunnen worden samengevat in vijf categorieën: lichaamsuitscheidingen, dingen die rotten, vieze dieren, bepaalde mensen en zaken die moreel verkeerd zijn. Sommige van deze dingen zijn evolutionair vrij gemakkelijk te verklaren. In poep en bedorven eten zitten veel ziekteverwekkers. Dieren zijn ook beruchte ziekteverspreiders. Het kan dus verstandig zijn zo min mogelijk mee in contact te komen.

Walgelijk brood. Beeld: Wikimedia Commons

De walging voor immoraliteit wordt in het onderzoek ook evolutionair verklaard: we zouden mensen die zich immoreel gedragen vermijden omdat we (onbewust) bang zijn met het slechte gedrag geassocieerd te worden, of erger nog: zelf ook zo te worden. In samenlevingen waarbij samenwerking en altruïsme belangrijk zijn kan het zowel voor jezelf als voor de groep (je gezin of het bedrijf waarin je werkt) een nadeel zijn om oneerlijk, onzedig of anderszins immoreel te zijn omdat niemand dan met je wil samenwerken. Ook dit is klinkt vrij logisch.

Dus om de culturele verschillen van walging te kunnen verklaren moeten we begrijpen hoe walging ontstaat. In een recenter onderzoek van de London School of Hygiene and Tropical Medicine wordt uitgelegd dat walging voor een deel genetisch bepaald is, maar in de eerste plaats is aangeleerd. Individuele verschillen worden voornamelijk bepaald door genetische verschillen. Mensen die hoog scoren op de eigenschap neuroticisme walgen vaak van meer dingen dan mensen die hier weinig aanleg voor hebben. Bijzonder neurotische mensen ontwikkelen soms smetvrees, waarbij ze walgen van bijna alles, waardoor ze niet meer normaal kunnen functioneren.

Dat vrouwen sneller dingen vies vinden dan mannen valt volgens dit onderzoek ook te herleiden naar de genen. In de genen staat geschreven dat vrouwen niet alleen zichzelf beschermen tegen ziektes, maar ook hun kind.

Kleine kinderen daarentegen vinden bijna niets vies. Het is een zeer normaal verschijnsel over de hele wereld dat kinderen met dode insecten en diertjes spelen. De afkeer hiervoor wordt pas aangeleerd tussen het tweede en vijfde levensjaar door de uitdrukking van walging op het gezicht van ouders en door opvoeding. In deze leeftijd worden ook de lokale voedselvoorkeuren aangeleerd. Daarom eten mensen in Vietnam met plezier een halfontwikkeld eendenkuiken, terwijl de meeste Nederlanders daar niet aan moeten denken.

De invloed van de groep (dorp, school, samenleving) worden na de kindertijd steeds belangrijker. Kinderen imiteren volwassenen in hun reactie op dingen die in die groep als vies worden gezien. In deze tijd wordt cultureel bepaalde afkeer aangeleerd, zoals afkeer voor mensen uit lagere klassen (India), onbeleefde mensen (Engeland) en dikke mensen (Nederland!). Op religie gebaseerde afkeer, zoals varkens bij moslims, en ongestelde vrouwen bij traditionele hindoestanen, wordt dan ook ontwikkeld.

Na de kindertijd ontstaat walging als aangeleerde reactie op een slechte ervaring. Nadat je ooit hebt geproefd van melk met klontjes, zal daarna alleen al de aanblik hiervan je doen walgen. Vooral ziek worden van bepaald voedsel heeft vaak tot gevolg dat mensen dit voortaan vies vinden. Dit werkt trouwens ook andersom, veel kinderen vinden bijvoorbeeld blauwe kaas erg vies door de sterke smaak en de associatie met rot voedsel, maar doordat veel mensen om hen heen dit wel lekker vinden, leren ze dit toch te eten.

Afkeer van verschillende dieren is ook gebaseerd op ervaring en is hierdoor per land verschillend. In India noemden veel mensen in het onderzoek kakkerlakken en krekels vies, maar die zijn daar ruimschoots aanwezig. In Engeland heb je die nauwelijks, dus daar gruwen mensen volgens het onderzoek vooral van vliegen, en opvallend genoeg, mussen. Zowel in Engeland als in Noord-Amerika worden de vogeltjes gezien als plaagdier. Doordat ze vaak dicht bij mensen wonen kunnen ze ziektes, waaronder tuberculose, overbrengen. De afkeer in die landen is groot en mussen worden als ongedierte afgemaakt. Wij Nederlanders vinden de mus blijkbaar niet erg vies, hij stond op nummer 3 bij de nationale vogelverkiezing en is hier zelfs beschermd.

Evolutionair gezien is het belangrijk dat walging en maatregelen om niet in contact te komen met vieze dingen overeenkomen in de groep. Besmettelijke ziektes kunnen alleen beperkt worden als iedereen zich houdt aan de hygiënische normen.

Een vies dier, volgens Engelsen. Beeld: Wikipedia

Naast dat we leren te walgen van bepaalde dingen door slechte ervaringen, is de mate waarin we iets vies vinden ook afhankelijk van de omstandigheden. Zieke mensen walgen van meer dingen dan gezonde mensen, wanneer je ziek bent werkt je immuunsysteem minder goed en is het slim om voorzichtig te zijn. Ook zwangere vrouwen kunnen om dezelfde reden opeens allerlei dingen smerig vinden waar ze voorheen geen problemen mee hadden.

Omgekeerd kan ook voorkomen: nadat mensen in een experiment 15 uur niet gegeten hadden, waren ze meer bereid voedsel te eten waar ze normaal gesproken van walgden. Dit verklaart ook dat in landen waar regelmatig voedselschaarste is dieren worden gegeten die in rijkere landen absoluut niet in de smaak vallen. Volgens dit onderzoek gaat hetzelfde op voor mensen die geen partner kunnen vinden, de evolutionaire behoefte om kinderen te verwekken is zo groot dat na verloop van tijd genoegen wordt genomen met seksuele partners die anders walgelijk gevonden zouden worden.