De privacywaakhond wil dat mensen zelf melding maken van verborgen camera’s

De Nederlandse handbalvrouwen kleedden zich om in een Gelderse sauna en niet veel later stonden de beelden op een pornosite. Hierdoor begon ik me af te vragen in welke openbare ruimtes ik mij allemaal had omgekleed. Het waren er best veel: zwembaden, hotels en sportscholen. Betekent dit dat ik nu ook ergens op een pornosite sta?

Ja, dat kan best. Fit For Free hing afgelopen jaar namelijk bewakingscamera’s in de kleedkamers als preventieve maatregel tegen diefstal. Maar ook Media Markt gebruikte haar camerabeelden in 2014 voor trainingsdoeleinden en functioneringsgesprekken. Daarnaast loog het Catharina Ziekenhuis Eindhoven haar personeel vier jaar geleden bewust een week voor om aan te tonen dat het personeel niet hygiënisch werkte; zette de Universiteit Twente in 2014 beveiligingscamera’s om twee medewerkers te betrappen op hun seksuele avonturen; en bleek in 2016 dat bedrijven vaker camera’s wilden inzetten om er zeker van te zijn dat personeel geen werktijd aan privézaken besteedt. Als je appt of facebookt tijdens werk, steel je namelijk loon van je baas, hè?

De drang om te filmen wordt steeds groter. Natuurlijk kunnen camera’s helpen om de spullen van de baas, bezoekers of het personeel zelf te beschermen, maar de privacy-inbreuk is enorm. Oké, camera’s ophangen kan een afschrikkende werking hebben, maar dan moeten ze wel zichtbaar zijn. Een gigantische camera, of een grote beveiliger bij de voordeur zijn veel effectiever om klanten te waarschuwen. Waarom zijn verborgen camera’s eigenlijk nog een ding als je er niet eens op kan controleren?

Om de privacy van klanten te waarborgen, zijn er strenge voorwaarden waaraan een ondernemer moet voldoen als hij een camera wil ophangen. Zo geeft de Autoriteit Persoonsgegevens aan dat er een gerechtvaardigd belang moet zijn om de camera’s op te hangen; moet de klant weten dat er cameratoezicht is; en mogen de beelden maximaal vier weken worden bewaard. De spelregels voor ruimtes waar mensen naakt rondlopen zijn nog veel strenger: “Dan moet het echt gegrond zijn dat er geen lichtere middelen kunnen worden ingezet, zoals extra personeel of kluisjes,” legt Pauline Gras, persvoorlichter van Autoriteit Persoonsgegevens, mij telefonisch uit.

Advocaat Ron Lamme van Boekx Advocaten vertelt me aan de telefoon dat het recht om camera’s op te hangen per situatie anders is, maar dat je met wat gezond verstand vaak wel kunt controleren of camera’s ergens thuishoren: “Ga voor jezelf na of het écht noodzakelijk is dat je gefilmd wordt of dat het doel op een meer voor de hand liggende manier kan worden bereikt.” Hij legt uit dat bedrijven in het geval van diefstal in kleedkamers gewoon meer kluisjes kunnen aanbieden. Daar hoeven echt geen camera’s voor worden opgehangen.

Daarnaast is het goed om te beseffen dat cameratoezicht alleen is toegestaan als je daarover bent geïnformeerd. “Als een werknemer van een sportschool camera’s plaatst zonder dat je hiervan op de hoogte bent gesteld, kan de sportschool daarop worden aangesproken,” zegt Lamme. Zelfs als de werknemer dit zonder toestemming van het bedrijf doet en/of het bedrijf niet weet wie binnen haar organisatie de camera’s heeft opgehangen. “De werkgever is aansprakelijk voor het handelen van zijn werknemers. Je zou dan ook het bedrijf direct kunnen aanspreken, omdat ze maatregelen hadden moeten nemen om jouw privacy te beschermen,” legt hij uit.

Goed, de regels voor cameratoezicht zijn daarmee redelijk helder. Toch is het lastig om iemand verantwoordelijk te stellen voor het plaatsen van onrechtmatig verborgen camera’s of het verspreiden van beelden. “Je weet vaak niet wie het heeft gedaan, [hackers] proberen zichzelf af te schermen (…) en het is dan moeilijk om iemand verantwoordelijk te stellen,” zei tech-journalist Daniël Verlaan bij Pauw.

Autoriteit Persoonsgegevens geeft aan dat zij het cameratoezicht steekproefsgewijs beter gaan controleren en ervoor gaan zorgen dat onrechtmatige camera’s worden weggehaald. Maar deze controle lijkt me niet helemaal waterdicht. Gaan professionele gluurders verborgen camera’s, nu er veel negatieve media-aandacht is, niet weghalen om ze vervolgens over een tijdje weer stiekem op te hangen? Als ik dit aan Gras vraag, reageert ze: “Door de media-aandacht begrijpen bezoekers dat het niet de bedoeling is dat zulke camera’s worden opgehangen in een wc of kleedkamer. Zij zullen de eigenaar hier eerder op aanspreken.”

Het frustreert me dat Autoriteit Persoonsgegevens geen verantwoordelijkheid neemt voor het onrechtmatig gebruik van de verborgen camera’s. Met dit antwoord lijkt de verantwoordelijkheid vooral bij bezoekers te liggen. Gras geeft aan dat zij niks kunnen doen aan het onrechtmatig gebruik van verborgen camera’s als het niet bekend is dat ze worden ingezet: “Als iemand stiekem filmt, zonder dat dat bij ons bekend is, kunnen we er niks mee.”

Wie controleert er dan wel op de verborgen camera’s? Als ik dit aan een persvoorlichter van de politie vraag, word ik teruggestuurd naar de instantie die de verantwoordelijkheid bij mij, en andere bezoekers, legde: “Je kunt bij Autoriteit Persoonsgegevens een melding doen als je het vermoeden hebt dat je wordt gefilmd. Ze doen er zelf nu ook onderzoek naar.”

De meerwaarde van een (verborgen) camera wordt me steeds onduidelijker. Er is weinig toezicht, de kans dat beelden lekken is een reëel gevaar, en er zijn vaak alternatieven die veel minder inbreken op de privacy van mensen. Draven we niet door in de drang om alles te filmen? Een medewerker van Sitcon, een spyshop die veel beveiligingscamera’s verkoopt, zegt aan de telefoon: “Het is kostentechnisch gewoon veel slimmer om een camera te kopen, dan om een beveiliger in te huren. Zo’n systeem kost rond de 500 euro.” Daarnaast legt hij uit dat je bij het gebruik van andere alarmsystemen geen beelden hebt, waardoor je minder bewijs hebt van wat er is gebeurd. Als ik vraag of je met het inzetten van een echte beveiliger ook niet genoeg bewijs kan leveren, reageert hij: “Ja, dat klopt.”

Op de website adverteert Sitcon op een akelige manier voor verborgen camera’s: “waarmee bedrijven zelf interne diefstallen oplossen of waarmee particulieren bekijken wat hun kinderen of partner doen.” Door deze omschrijving lijken verborgen camera’s te worden ingezet om actief op zoek te gaan naar een daad en niet om achteraf bewijsmateriaal te vergaren voor iets wat is gebeurd.Op de vraag of dit gebruik niet onethisch is, reageert de medewerker: “Om heel eerlijk te zijn, kijken wij enkel naar wat de klant nodig heeft en niet waarvoor het gebruikt wordt. En dat moet je ook niet willen weten.” De verkoper neemt daarmee geen enkele verantwoordelijkheid voor het inzetten (en de eventuele gevolgen) van camera’s.

Als ik aan de persvoorlichter van de politie vraag of dit überhaupt legaal is, zegt ze: “De verkoop van zo’n camera is volgens het strafrecht niet strafbaar, maar je kunt je afvragen of het ethisch verwerpelijk is om ze te verkopen.”

Ondanks dat er heldere regels zijn over het cameragebruik en dat er controles worden gedaan, is het duidelijk dat ze niet voldoende kunnen worden gecontroleerd. De bezoeker moet namelijk z’n mond opentrekken als hij dat hij gefilmd wordt.

En ik begrijp het. Je kunt niet van Autoriteit Persoonsgegevens of een andere instantie vragen om iedere vierkante centimeter van de bedrijven te controleren op een fout geplaatst cameraatje. Maar je kan zo’n verantwoordelijkheid ook niet bij bezoekers leggen. Als zij door hebben dat ze worden gefilmd, is het vaak al te laat. Beelden die eenmaal op het internet staan, zijn ten slotte lastig om te laten verdwijnen. En daarmee is er maar één grote verliezer: degene die is gefilmd.

Misschien is het daarom niet de vraag hoe filmers het best kunnen worden aangepakt, maar waarom deze camera’s überhaupt verkocht worden. Het is verdomd lastig te controleren op iets wat je niet hoort te zien. Daarnaast begrijp ik ook echt niet hoe deze niet-zichtbare cameraatjes een afschrikwekkende werking hebben. Zet gewoon een camera van een meter bij een meter bij de ingang van de deur. Dat is toch veel indrukwekkender. En kunnen we die onzichtbare dingen meteen uit de verkoop halen?