Hoe de Slag bij Waterloo, seks en de maan ruikt

De geur van een zomerse regenbui, vers gemaaid gras of een dampende kop koffie op zondagochtend. Waarom ruikt dat allemaal zo lekker? Terwijl het eigenlijk gewoon natte grond, stervende plant en gerookte bonen zijn die je ruikt. Geuren zijn zodanig krachtig dat ze je gemoedstoestand volledig kunnen beïnvloeden.

Ook curators Caro Verbeek en Wende Wallert vonden de impact van geur niet te onderschatten. Met Aromatic Art (Re)constructed - In Search of Lost Scents  plaatsen de curators (historische) geuren op een voetstuk. Zo krijg je niet enkel een interessant lesje in het belang van geur in de kunst, je herinneringen en je identiteit, maar kun je zelf de geuren ruiken van bijvoorbeeld de Slag bij Waterloo, Italië in de jaren dertig, erotiek of de maan. Het is hoog tijd om mijn neus te verwennen met bijzondere aroma's en mijn gloednieuwe levensvraag te beantwoorden: hoe de fuck ruikt de maan?

Maar hoe kom je op het idee om een geurtentoonstelling te maken? "Ik ben volop bezig met een proefschrift, 'The Search of Lost Scents', en in de tentoonstelling zijn de voorlopige resultaten te ruiken," vertelt curator en kunsthistoricus Verbeek. In haar onderzoek spoorde ze wetenschappers, chemici en parfumeurs op die bezig waren met het reconstrueren en bestuderen van geuren. "Een proefschrift is digitaal, maar ik wil de mensen zelf laten ruiken en de resultaten vertalen naar de kunst."

Toch klinkt het allemaal een beetje vaag. Hoe kan je nu precies weten hoe bijvoorbeeld de Slag bij Waterloo rook? Na een paar keer ruiken, weet ik nu in ieder geval dat het naar zure, verwelkte bloemen, verbrand rubber, nat gras en het parfum van mijn oma ruikt. Verbeek vertelt me dat Birgit Sijbrands de geur van de vlucht van Napoleon – zoals afgebeeld op een schilderij van Jan Willem Pieneman uit 1824 – heeft gereconstrueerd. Onderzoek wijst uit dat Napoleon bijvoorbeeld liters eau de cologne gebruikte. Hij zat die dag op een paard, wat ook een sterke geur gaf – sorry, oma! Het weer was slecht, waardoor je weet dat het naar natte grond rook. Ook hing de geur van angst in de lucht, die volgens Verbeek vergelijkbaar is met de geur van komijn.

Op de tentoonstelling kan je ook de geur van Italië van de jaren dertig en veertig ruiken. Alhoewel het aroma beschreven wordt als "de geur van oorlog, nationalisme en fascisme", komt mij vooral een zoete, kruidige geur tegemoet. Eerst ruikt het een beetje chemisch, met een nasmaak van munt en lavendel. Na een tijdje ruik ik limoncello en een lekkere zeepjesgeur. Toch zit er ook iets vies in het geurtje, alsof er een dode plant in de hoek van de geurige tuin staat. Mussolini was trouwens verzot op de geur van Italiaans brood. Als ik dan denk aan de geur van mijn thuisland België, kom ik al snel bij 'friet met bier' uit.

"Voor deze geur baseerde ik me op een beschrijving van Italiaanse fascistische manifesten uit de jaren dertig," vertelt Verbeek aan Creators. "Daarin wordt bijvoorbeeld beschreven dat lavendel dé geur van Italië was." En dat is gek, want ik associeer lavendel vandaag de dag vooral met zwoele zomeravonden in de Provence. Dit illustreert perfect hoe geur erg contextgebonden is.

Ik loop al een kwartiertje rond, maar heb nog geen intense emoties meegemaakt, buiten het gevoel van walging misschien. Dat verandert als ik Een Programma van Geuren tegenkom. In 1965 liet kunstenaar Wim T. Schippers toeschouwers in een lege witte ruimte zitten. Ze konden niets zien of doen, enkel ruiken. Hij spoot afwisselend vier geuren in de ruimte die een bijzondere, universele associatie opriep bij de toeschouwers.

Als ik aan de vier reageerbuisjes ruik, weet ik meteen wat de kunstenaar bedoelt. De eerste geur is die van een oranje snoepje. Ik word terug gekatapulteerd naar zorgeloze zomers in Frankrijk, wanneer ik mijn dorst les met Orangina en me ziek eet aan goedkoop snoep. Daarna ruik ik krijt en donker hout. Alhoewel het niet mijn favoriete geur is, schieten allerlei beelden van mijn jeugd in mijn hoofd. Blijkbaar verwijst de geur van cederhout naar het leven op school. Dat verklaart veel. De derde geur is die van anijs, de geur die gelinkt wordt aan de geboorte en aan bevallen. Toch denk ik vooral terug aan die keren dat sambuca me de das omdeed. Het laatste buisje is ook het indrukwekkendste: muskus, de geur van dierlijke, pure erotiek. Als ik aan de geur ruik, denk ik meteen aan zacht, pas gewassen haar en ik voel de drang om te blijven ruiken. De geur van seks is dus geen mengeling tussen zweet en sperma (dat overigens erg naar kastanje ruikt), maar eerder die van zacht vrouwenhaar. Later lees ik echter dat muskus een afscheiding is van een uitgerukte en opgedroogde hertenklier. Gelukkig zijn muskusparfums nu puur synthetisch.

"Uiteraard zijn geuren cultuurgebonden", zegt Verbeek. "Als je in jouw cultuur op school potloden van cederhout had, is dat de geur die je doet denken aan school. Als er vanaf nu op school alleen iPads worden gebruikt, zal dat de geur van je jeugd worden."

Ik begin me langzaamaan Jean-Baptiste Grenouille – uit Süskinds Das Parfum – te voelen. Na aan een vieze haarborstel en een pot pindakaas geroken te hebben, kom ik aan bij een geur die ik nog nooit geroken heb en dus totaal niet cultuurgebonden kan zijn: die van de maan.

Ik lees dat kunstenaarsduo Hagen en Sue samen met chemicus Steve Pearce de geur van de maan creëerden aan de hand van een getuigenis van astronaut Charlie Duke en wetenschappelijk onderzoek naar chemische reacties met maansteen. Aangezien er geen zuurstof is in de ruimte, is het onmogelijk dat iemand rechtstreeks zijn neus tegen het hemellichaam heeft aangedrukt. Maar Duke nam als souvenir van zijn maanwandeling een brokje maansteen mee in het ruimteschip. En een paar uur later zat hij in een zeer penetrante luft. "Het is een zeer sterke geur. Het smaakte en rook naar buskruit," zei Duke in 1972. Niet meteen een geruststellende gedachte, maar als Duke een stukje maan heeft opgegeten en dat na kon vertellen, kan ik best even ruiken aan het vreemde zwarte schilderij. Zoals verwacht slaat een scherpe geur me in het gezicht. Ik sluit mijn ogen en de geur wordt aangenamer. De maan ruikt naar buskruit – vooral zwavel – natgeregend asfalt, asperges en koekjes. Ik las trouwens ooit dat de ruimte naar rum en frambozen ruikt, dus zo vreemd is die associatie met zoetigheid niet.

Na een dikke drie kwartier mijn neus verwennen met nieuwe aroma's beslis ik het voor gezien te houden, maar ik ben positief verrast. Ruiken aan vreemde objecten is leuk en het roept herinneringen op waarvan ik niet wist dat ik ze had. "Dat is eigenlijk nog niet zo raar, aangezien geurzin verbonden is met het emotionele deel van het brein," vertelt Verbeek.

We worden dus continu omringd door geuren die onbewust emoties bij ons oproepen. Tot 23 mei kun je zelf in de VU in Amsterdam ontdekken hoe de Slag bij Waterloo, de maan en seks ruikt. Al kun je voor dat laatste ook gezellig thuis blijven natuurlijk.