Wat we kunnen leren van pandemieën uit het verleden

De Pest van Antoninus, de Zwarte Dood, de Spaanse griep, de Hongkonggriep van 1968 – voordat het coronavirus op 11 maart 2020 tot pandemie werd uitgeroepen, werd de mens al geconfronteerd met minstens dertien andere pandemieën. En die hebben vaak verregaande sociale en politieke gevolgen gehad.

Veel mensen zijn momenteel bang vanwege de onzekere situatie – de wereld is in korte tijd totaal veranderd. We proberen ons voor te stellen hoe alles weer zal zijn als we weer elkaars handen mogen schudden en elkaar een knuffel kunnen geven. Zal er iets structureel zijn veranderd in onze manier van leven, of zal alles snel weer zijn zoals vroeger? Dat is lastig te voorspellen, maar wat we wel kunnen doen is kijken wat dit soort pandemieën in het verleden voor gevolgen hebben gehad.

Ik sprak met Barbara Gallavotti, een bioloog, wetenschapsjournalist en schrijver van het boek Le Grandi Epidemie (De Grote Epidemieën), over de gevolgen van dit soort grootschalige infectieziektes. Volgens Gallavotti kan de geschiedenis je helpen om deze pandemie in perspectief te zien. “We moeten begrijpen dat de huidige situatie niet in de buurt komt van wat we nog meer hebben meegemaakt,” zegt ze. “We hoeven niet eens ver terug te gaan – denk aan de hiv/aids-pandemie in de jaren tachtig. Maar onze reactie is nu oneindig veel sneller.” De hiv/aids-pandemie, die tussen 1981 en 2018 32 miljoen doden tot gevolg had, leidde ertoe dat de minderheden die er het zwaarst door getroffen werden meer gediscrimineerd werden: mannen die seks hebben met mannen en drugsgebruikers die gebruikmaken van naalden. Zeven jaar later werd het eerste medicijn om ziekte te behandelen goedgekeurd door de Amerikaanse Federal Drug Authority (FDA).

Ter vergelijking: op 10 januari hebben wetenschappers het genoom van het nieuwe coronavirus al in kaart gebracht, en er wordt hard aan een vaccin gewerkt. We zijn nu beter uitgerust om deze pandemie te bestrijden – en ook gemotiveerder. Wel klinken er nu, net als toen, geluiden die geruststellend zijn bedoeld, maar volgens Gallavotti ook juist schadelijk kunnen zijn. “Zoals we met hiv zeiden dat vooral homomannen en drugsverslaafden erdoor getroffen werden, zeggen we nu dat het coronavirus vooral oudere mensen raakt. De urgentie drong daardoor destijds minder door, en dat heeft levens gekost.”

In 1985 was de Amerikaanse regering in eerste instantie van plan om te bezuinigen op aidsbestrijding, wat als teken werd gezien dat de verspreiding van het virus straal genegeerd werd. Toen kwam echter het schokkende nieuws naar buiten dat Hollywood-acteur Rock Hudson aan de ziekte zou overlijden, het eerste beroemde hiv-slachtoffer. Twee jaar later noemde president Ronald Reagan de pandemie voor het eerst in het openbaar, in een toespraak: “Het is belangrijk dat Amerika de mensen die de ziekte hebben niet afwijst, maar met respect en vriendelijkheid voor ze zorgt.”

Wat communicatie betreft, kunnen we volgens Gallavotti veel leren van de dodelijke fouten die gemaakt werden tijdens de Spaanse griep, waar tussen 1918 en 1920 minstens tientallen miljoenen mensen aan overleden. “In sommige Amerikaanse staten werd de situatie door de autoriteiten gebagatelliseerd, waardoor de infecties toenamen,” zegt ze. In San Francisco echter, bundelden politici en medische experts hun krachten: ze deden een paginagrote oproep in de kranten aan mensen om maskers te dragen en “hun leven te redden”. Iedereen die geen masker droeg kon een boete krijgen of zelfs worden opgesloten. Doordat de ernst van de situatie al vroeg duidelijk werd gemaakt, heeft de stad volgens Gallavotti een veel rampzaliger scenario af kunnen wenden.

Dit soort crises hebben door de geschiedenis heen ook tot grote, onvoorspelbare veranderingen in de samenleving geleid. In het Europa van de veertiende en vijftiende eeuw zorgden de tyfus-uitbraak en de Zwarte Dood (1347-1351) voor zo’n enorme kloof onder de beroepsbevolking dat veel werknemers hogere loon konden eisen – al zeggen sommige deskundigen ook dat al dit extra geld verloren ging aan de hoge inflatie. Sommigen houden de pest zelfs verantwoordelijk voor de sociale en culturele revolutie die tot de Renaissance heeft geleid, en uit onderzoeken blijkt dat mensen na de pestuitbraak gezonder gingen eten en de gemiddelde levensverwachting steeg. Gallavotti benadrukt dat de Zwarte Dood qua omvang niet vergelijkbaar is met het coronavirus, aangezien de Europese bevolking destijds slonk met 30 tot 60 procent. “Maar het is wel stof om over na te denken,” zegt ze.

Het coronavirus heeft gesprekken op gang gebracht over globalisering, vervuiling en de zorgstelsels in bepaalde landen, en je zou je kunnen afvragen of dat tot verandering gaat leiden. “Het lijkt me onwaarschijnlijk dat de globalisering in twijfel wordt getrokken, of het gemak waarmee mensen zich verplaatsen,” zegt Cavallotti. “Voordat we de hele wereld rondtrokken wisten infectieziekten zich ook al te verspreiden. De Zwarte Dood ontstond in Azië en kwam daarna naar Europa, net als het coronavirus.”

Het meest heikele punt is volgens Gallavotti de menselijke inmenging in de natuur, met name de landbouw. Zowel SARS, ebola, de vogelgriep als het coronavirus is overgedragen van dier op mens, en de huidige pandemie heeft ook de dierenmarkten weer onder het vergrootglas gelegd. “We moeten begrijpen dat onze aanwezigheid in de natuur niet alleen schadelijk is voor het milieu, maar ook risico’s met zich meebrengt voor onszelf,” zegt ze.

Dan is er nog het financiële vangnet. “Een verzorgingsstaat, die goede gezondheidszorg voor iedereen garandeert, is van essentieel belang,” zegt Gallavotti. “Samen met de technologische ontwikkelingen maakt dat nu een enorm verschil ten opzichte van vroeger.” Na de Spaanse griep werd in veel landen universele gezondheidszorg geïntroduceerd: eerst in Rusland, en vervolgens in het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland. Sommige landen hebben nog altijd geen goed zorgstelsel voor iedereen, maar daar zou misschien verandering in kunnen komen. Uit een enquête die in maart in de Verenigde Staten werd gehouden, bleek althans dat 40 procent van de Amerikanen universele gezondheidszorg belangrijker vindt sinds het coronavirus is uitgebroken.

Pandemieën hebben vaak de kortzichtigheid van mensen blootgelegd, zegt Gallavotti. “We zijn meerdere keren gewaarschuwd dat er een pandemie kan uitbreken door de SARS-uitbraak en de Mexicaanse griep van begin deze eeuw,” zegt ze. “Daar was heus geen kristallen bol voor nodig: die waarschuwingen zijn gebaseerd op echte gegevens. Nu worden we geconfronteerd met wat er echt toe doet. Ik hoop dat we onze prioriteiten hierdoor beter op orde gaan krijgen.”

Geen enkele geschiedenisles kan ons vertellen hoe de coronacrisis zal eindigen. Maar we kunnen wel meer waardering opbrengen voor dingen die we tot voor kort nog als vanzelfsprekend zagen: universele gezondheidszorg, wetenschappelijke vooruitgang en respect voor de natuur. Daar zijn we van afhankelijk om uit deze situatie te komen – en ook daarna.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE Italië .